Możliwość zjedzenia ciepłego posiłku w pracy to kwestia, której znaczenia nie należy pomijać. Zwłaszcza jeżeli praca wymaga dużego wysiłku fizycznego albo trwa długo. Kodeks pracy bardzo wyraźnie określa, komu i w jakich okolicznościach należą się ciepłe posiłki w pracy, a także to, jak takie posiłki powinny wyglądać. W kodeksie pracy i osobnych rozporządzeniach można zetknąć się z dwoma pojęciami. Pierwszym z nich jest posiłek regeneracyjny, a drugim posiłek profilaktyczny.

Zasadniczym czynnikiem, który wpływa na to, czy na danym stanowisku pracy należy się posiłek regeneracyjny, jest średni wydatek energetyczny na zmianę roboczą. Wydatek ten będzie więc zależeć od dwóch najważniejszych czynników: wysiłku związanego z wykonywaniem pracy i długości zmiany. W praktyce posiłki w pracy przysługują osobom wykonującym ciężką pracę fizyczną na ośmiogodzinnych (albo krótszych) zmianach, ale również pracownikom wykonującym pracę lżejszą, ale na długich zmianach. Charakter wykonywanej pracy nie zawsze ma znaczenie. Jak można zauważyć, może się zdarzyć również tak, że jeżeli zmiany robocze mają różną długość, to posiłek w pewne dni może pracownikom przysługiwać, a w inne nie.
Według kodeksu pracy posiłek regeneracyjny przysługuje każdemu pracownikowi, który w trakcie zmiany wykonuje wysiłek równy wydatkowi energetycznemu 2000 kcal (w przypadku mężczyzn) i 1100 kcal (w przypadku kobiet). Wartości te wynosić mogą również analogicznie 1500 i 1000 kcal, kiedy praca wykonywana jest w pomieszczeniach zamkniętych, w temperaturze niższej niż 100C albo wyższej niż 25°C oraz kiedy wykonywana jest na zewnątrz w okresie zimowym (od 1 listopada do 31 marca). Bezwzględnie (niezależnie od wydatku energetycznego) ciepłe posiłki regeneracyjne w pracy przysługują osobom zatrudnionym przy usuwaniu skutków klęsk żywiołowych i zdarzeń losowych. To samo dotyczy wykonujących swoją pracę pod ziemią, między innymi górników i obsługi kopalni. Prawo wyraźnie określa również wartość energetyczną posiłku regeneracyjnego, która nie może być niższa niż 1000 kcal. Każdy posiłek powinien zawierać 50-55% węglowodanów, 30-35% tłuszczów i nie mniej niż 15% białka.
Przepisy wyraźnie wskazują grupy zawodów, w których spełnione są warunki do otrzymania posiłków. Konkretne stanowiska, na jakich posiłki przysługują, i takie, na których nie jest to obowiązkowe, ustala zawsze pracodawca, jednak musi przy tym wziąć pod uwagę opinię pracowników oraz – jeżeli w danym zakładzie funkcjonują – związków zawodowych.
Należy wyjaśnić, na jakich dokładnie zasadach wydawane są posiłki regeneracyjne. Według ustawy posiłki profilaktyczne powinny być udostępnione pracownikom w czasie przewidzianej na ten cel przerwy (jej długość musi umożliwiać swobodne dojście do miejsca przeznaczonego do spożywania posiłku i jego zjedzenie), która powinna odbyć się po 3-4 godzinach pracy. Przy dłuższych niż 8 godzin dniówkach czas przewidziany na przerwę obiadową może być później, aczkolwiek pracownicy powinni wyrazić na to zgodę. Posiłki muszą być wydawane zawsze w miejscu zapewniającym odpowiednio higieniczne i bezpieczne warunki. Mogą być przyrządzane w zakładowej stołówce, ale przepisy umożliwiają też zastosowanie innych rozwiązań. Pracodawca może na przykład dostarczyć pracownikom produkty umożliwiające samodzielne przygotowanie posiłków spełniających ustawowe warunki albo zapewnić im talony do wykorzystania w punkcie gastronomicznym na terenie zakładu lub w jego bezpośrednim sąsiedztwie. Jeżeli pracownik rezygnuje z możliwości korzystania z posiłku regeneracyjnego, nie przysługuje mu związany z tym ekwiwalent pieniężny.
Warto zwrócić uwagę na jeszcze jedną, często pomijaną kwestię. W niektórych sytuacjach pracownikom przysługują nie tylko posiłki, ale również odpowiednie napoje. Kiedy praca odbywa się w temperaturze powyżej 25°C albo związana jest z wydatkiem energetycznym przynajmniej 1500 kcal dla mężczyzn i 1000 kcal dla kobiet, to pracodawca powinien zapewnić dostęp do zimnych napojów, dodatkowo wzbogaconych w niezbędne sole mineralne i witaminy. Jeżeli natomiast praca odbywa się w temperaturze nieprzekraczającej 10°C, to pracownicy muszą mieć zapewniony dostęp do napojów gorących – najczęściej są to kawa i herbata, aczkolwiek przepisy tego nie definiują. Dostęp do napojów powinien być stały i nielimitowany przez cały czas trwania pracy.
Dodatkowo należy podane informacje uzupełnić o sytuację pracowników, którzy wykonują pracę poza stałym miejscem zatrudnienia, to znaczy wyjazdowo. W przypadku pracowników zatrudnionych w przedsiębiorstwach prywatnych obowiązują omówione przepisy, a możliwość otrzymania wyżywienia uzależniona jest przede wszystkim od warunków pracy. Zupełnie inaczej sytuacja wygląda w przypadku osób zatrudnionych w sferze budżetowej i samorządowej. Tutaj za pracę wykonywaną poza stałym miejscem zatrudnienia pracownikowi należy się dieta.
Aby pracownik otrzymał dietę, musi spełnić trzy główne warunki. Praca musi być wykonywana na zlecenie pracodawcy, poza miejscem normalnego jej wykonywania, a wyjazd musi być związany z realizacją obowiązków służbowych. Kwoty diety zależą od tego, czy dotyczą wyjazdów krajowych, czy zagranicznych. Podstawową kwotą na wyżywienie w przypadku wyjazdów krajowych jest 30 zł. Kwota ta przysługuje pracownikowi, jeżeli podróż służbowa trwa przynajmniej 12 godzin albo więcej niż dzień, za każdy pełny dzień podróży. Dla wyjazdów dłuższych niż 8 godzin przysługuje 50% diety krajowej, czyli 15 zł. Tak samo jest w przypadku niepełnych dni przy podróżach wielodniowych. Jeżeli pracownik otrzymuje w czasie podróży bezpłatne wyżywienie, to kwota diety jest odpowiednio pomniejszana o 50% pełnej wartości dla bezpłatnego obiadu i 25% dla śniadania i kolacji. Pracownik, który otrzymuje pełne wyżywienie w czasie podróży, nie pobiera diety. W przypadku wyjazdów zagranicznych dieta zależna jest od miejsca docelowego i jest znacznie wyższa od diety krajowej.

mgr Robert Gorczyca
ekspert prawa pracy
prawnik, specjalista ds. BHP
inspektor ochrony przeciwpożarowej