W każdej lakierni dwa aspekty prawne stanowią najważniejsze elementy jej funkcjonowania. Są to wymagania formalne oraz działania związane z ochroną środowiska i z zabezpieczeniem przed wybuchem. Również przed pożarem, ale w przypadku lakierni znacznie groźniejsze jest ryzyko wystąpienia wybuchu, więc to na nim koncentruje się większość działań z zakresu ochrony przeciwpożarowej.

Dopóki obowiązujące zasady nie zostaną logicznie poukładane i wyjaśnione, każdy użytkownik lakierni ciekłej może uważać ochronę przed wybuchem i wymagania formalno-prawne za największy koszmar tej instalacji. Główną przyczyną jest bałagan informacyjny, często niezrozumiałe dla użytkownika obiektu sformułowania oraz zasady stosowania wymaganych zabezpieczeń i technicznych środków ochrony.

Pomieszczenie zagrożone wybuchem
Wiele osób przypisuje temu sformułowaniu proste znaczenie, zgodnie z którym pomieszczenie zagrożone wybuchem to takie, w którym może dojść do wybuchu. W lakierni oznaczałoby to miejsca magazynowania materiałów i te, gdzie rozpylana jest mieszanina wybuchowa. W definicji zagrożone wybuchem są właśnie takie pomieszczenia, wymagają one specjalnych rozwiązań technicznych i specjalnej konstrukcji. W ślad za tym wnioskiem podążają od razu rzekome wymagania formalne dla instalacji w lakierni, włącznie z urządzeniami elektrycznymi i oprawami oświetleniowymi w wersji przeciwwybuchowej z oznaczeniem EX. W skład wymaganych, podobno niezbędnych zabezpieczeń lakierni wchodzi także stała instalacja gaśnicza tryskaczy wody, czujniki stężeń par substancji palnych z systemem alarmowym i instalacja czujek dymu. Dreszcze przechodzą każdego inwestora na samą myśl o kosztach tych niby-wymogów. Wszystko to wynika z niewiedzy i bałaganu informacyjnego panującego w branży. Wystarczy jednak zacząć od analizy formalno-prawnej definicji pomieszczenia zagrożonego wybuchem zawartej w Rozporządzeniu Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 7 czerwca 2010 r. w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów, by wszystko stało się jasne. Wg przytoczonego rozporządzenia: „(...) jest to pomieszczenie, w którym może wytworzyć się mieszanina wybuchowa, powstała z wydzielającej się takiej ilości palnych gazów, par, mgieł lub pyłów, której wybuch mógłby spowodować przyrost ciśnienia w tym pomieszczeniu przekraczający 5 kPa”.
Przepisy wyznaczają więc konkretną wartość graniczną wyrażoną w kPA. Poniżej określonego przyrostu ciśnienia pomieszczenie nie jest zagrożone wybuchem, a powyżej tej granicy (5 kPa) wszystko radykalnie się zmienia w zakresie konstrukcji budowlanej i wyposażenia obiektu. Klasyfikacja pomieszczenia jako zagrożonego wybuchem, wynikająca z przepisów dotyczących ochrony ppoż., uruchamia natychmiast wymogi formalne dla obiektu opisane w przepisach budowlanych, a dokładniej: w art. 221 i 269 rozporządzenia – warunki techniczne, jakim odpowiadać powinny budynki i ich usytuowanie. Jedno płynnie łączy się z drugim. Bezwzględnie trzeba ustalić wartość przyrostu ciśnienia wskutek wybuchu dla każdego z pomieszczeń obiektu i lakierni, w których może pojawić się mieszanina par palnych substancji lub gazów z powietrzem. Ta mieszanina to atmosfera wybuchowa w formie obłoku, a pojęcie to również zostało zdefiniowane w obowiązujących przepisach prawa. Obliczenia przyrostu ciśnienia wybuchu dokonuje się za pomocą wzoru zawartego w załączniku do rozporządzenia. Do wzoru wstawiamy odpowiednie wartości, a wykonane działanie matematyczne nadaje wymaganą klasyfikację każdemu z pomieszczeń.
Warto wiedzieć, czym jest określona przepisami granica przyrostu ciśnienia wybuchu na wskazanym poziomie 5 kPA. Każdy wybuch wytwarza tzw. falę uderzeniową, silną lub słabą. Może ona dokonać ogromnych zniszczeń albo wytworzyć tylko huk. Przyrost ciśnienia na poziomie poniżej 5 kPA nie spowoduje utraty słuchu u ludzi czy nie wywoła znaczących szkód materialnych w pomieszczeniu. To raczej huk, stosunkowo niegroźny. Więcej paliwa w obłoku gazowym to silniejszy wybuch, który jeśli przekroczy ustawową granicę, może spowodować utratę słuchu lub przewrócenie osób znajdujących się w pomieszczeniu, gdzie doszło do nagłego zapalenia się obłoku z atmosferą wybuchową, bo tym właśnie jest wybuch. To błyskawicznie rozprzestrzeniający się pożar obłoku tworzącego mieszaninę powietrza i paliwa wybuchu. Celem klasyfikacji wybuchowej pomieszczenia jest wprowadzenie odpowiednich rozwiązań budowlanych i technicznych lub świadoma z nich rezygnacja. Gdy pomieszczenie w lakierni zakwalifikowane zostaje jako „niezagrożone wybuchem”, nie oznacza to jeszcze, że jest absolutnie bezpieczne i można w nim instalować wszystko, co jest dostępne na rynku. Pomieszczenie nie jest zagrożone wybuchem, ale w określonych jego miejscach – strefach może pojawić się atmosfera wybuchowa. Może ona pojawić się na chwilę i tylko w przypadku awarii wentylacji lub występować tam nieprzerwanie.

Miejscowe strefy zagrożenia wybuchem
Kiedy mamy do czynienia ze strefami zagrożenia wybuchem? Miejsca te w definicjach prawnych podzielone są na obłoki gazowe i obłoki pyłowe. Gazowe oznaczane są pojedynczymi cyframi (0, 1, 2), a pyłowe dwiema (20, 21, 22). Dawniej do tych liczb dodawana była litera „Z”, np. „Z2”. Aktualnie obowiązujące przepisy formułują oznaczenie jako „STREFA 2”. Wiemy już, że to obszary miejscowego zagrożenia wybuchem. Wiemy, że to mieszanina paliwa wybuchu i powietrza. Czym jest zatem stopniowanie oznaczenia strefy, a precyzyjniej – po co zostało wprowadzone?
Do każdego oznaczenia miejscowych stref zagrożenia wybuchem konkretnymi cyframi przypisana jest definicja dotycząca częstotliwości i czasu ich występowania. Celem oznaczenia cyfrowego jest dobranie odpowiednich urządzeń elektrycznych i iskrobezpiecznych, jakie mogą pracować w miejscach, gdzie może wystąpić atmosfera wybuchowa i oznaczona oraz konkretna strefa zagrożenia wybuchem. Urządzenia takie produkowane są zgodnie z wymogami dyrektywy ATEX implementowanej do krajowych przepisów jako rozporządzenie ministra gospodarki w sprawie zasadniczych wymagań dla urządzeń i systemów ochronnych przeznaczonych do użytku w przestrzeniach zagrożonych wybuchem. Maszyny i urządzenia przeznaczone do pracy w takich miejscach mają kod ATEX/EX i dzięki swej budowie są przeznaczone do pracy w oznakowanych strefach i pomieszczeniach zagrożonych wybuchem.
Wielkość miejscowej strefy zagrożenia wybuchem i jej klasyfikację oznacza osoba, która zna budowę maszyn, przebieg procesu i skład materiałów chemicznych. Gdy przebieg procesu nie jest znany, co uniemożliwia trafne wyznaczenie wielkości formującej się strefy zagrożenia wybuchem, można obliczyć wielkość tego obszaru, stosując wzory zawarte w normach. Powstające w lakierni ciekłej strefy zagrożenia wybuchem w miejscu lakierowania i przechowywania materiałów są dobrze rozpoznane, a ich klasyfikacja i wyznaczenie opierać się mogą wyłącznie na uzasadnieniu merytorycznym w formie krótkiego opisu zjawiska go formującego. Generalną zasadą ochrony pomieszczeń przed wybuchem jest całkowita eliminacja inicjałów ze zlokalizowanych miejsc niebezpiecznych oraz ograniczenie ilości paliwa wybuchu w kubaturze pomieszczenia przez wprowadzenie wydajnej wentylacji mechanicznej. Skutecznym działaniem pomagającym w zabezpieczeniu pomieszczenia przed wybuchem byłoby także usunięcie z jego kubatury powietrza (tlenu), niestety w większości przypadków jest to niemożliwe, a na pewno nie da się tego zrobić w usługowej czy przemysłowej lakierni ciekłej. Pozostaje tylko usunięcie ze stref zagrożenia wybuchem wszystkich inicjałów wybuchu, a szczególnie urządzeń z ruchomymi częściami mogących wywołać iskrzenie, materiałów, które mogą wywołać iskrę elektryczności statycznej, powierzchni rozgrzewających się i przede wszystkim instalacji elektrycznej.
Wszystkie możliwe inicjały wybuchu wskazane są w przepisach rozporządzenia i poprzedzającej je dyrektywie ATEX. Widać już wyraźnie cel, jaki ma oznaczenie miejsca występowania strefy zagrożenia wybuchem, wyznaczenie jej obszaru i czasu, w jakim występuje lub utrzymuje się w pomieszczeniu. Przy wyznaczaniu obszaru strefy zagrożenia wybuchem, np. w kabinie lakierniczej czy w magazynie lakierów, trzeba jednak uwzględnić, że stosunkowo niewielka strefa może się przesuwać, podążając za lakiernikiem i jego aparatem natryskowym w przestrzeni całej kabiny lakierniczej. W takim przypadku strefa zagrożenia wybuchem jest niewielka ok. 0,3x0,3 m, ale obszar jej występowania to prawie cała powierzchnia kabiny lakierniczej, np. 3x6 m (poza obszarem bezpośrednio przy ścianach urządzenia, gdzie nie prowadzi się operacji natryskowych). W magazynie, gdzie zakładane jest rozlewisko przechowywanego lakieru lub rozpuszczalnika, strefa jest mała, ale problem wystąpić może w każdym miejscu pomieszczenia. Miejscowa strefa zagrożenia wybuchem obejmuje więc cały magazyn. Cel jest nadal ten sam. Usunięcie wszystkich inicjałów, a jeżeli nie jest to możliwe, jak np. w przypadku oświetlania pomieszczeń, to konieczne jest zastosowanie takich rozwiązań, które przeznaczone są do konkretnych stref zagrożenia wybuchem.

Robert Grzywaczewski
Projekter