W każdej lakierni dwa aspekty prawne stanowią najważniejsze elementy jej funkcjonowania. Są to wymagania formalne oraz działania związane z ochroną środowiska i z zabezpieczeniem przed wybuchem. Również przed pożarem, ale w przypadku lakierni znacznie groźniejsze jest ryzyko wystąpienia wybuchu, więc to na nim koncentruje się większość działań z zakresu ochrony przeciwpożarowej.

Kontynuujemy temat podjęty w poprzednim wydaniu „Nowoczesnego Warsztatu”.

Atmosfera wybuchowa
Żeby mieć szeroki pogląd na kwestie zabezpieczenia lakierni przed wybuchem, konieczne jest zrozumienie zjawiska wybuchu mieszaniny par palnych substancji z powietrzem. Aby doszło do zapalenia się obłoku, w którym znajduje się gaz lub pary substancji palnych, np. benzyny z powietrzem, musi dojść do jednoczesnego wystąpienia trzech czynników. W obłoku takiej mieszaniny musi się znaleźć powietrze i to w wystarczającej ilości do podtrzymania pożaru. Musi tu też zgromadzić się wystarczająca ilość paliwa, aby mogło się ono spalać w takim obłoku, i wreszcie jakiś czynnik musi ten pożar zapoczątkować. Wystąpienie tylko dwóch z trzech składników eliminuje możliwość powstania wybuchu.
Dodać należy, że czynnikiem bardzo niekorzystnym dla powstania wybuchu w przypadku, gdy w obłoku jest dość paliwa i powietrza, a pojawi się inicjał wybuchu, jest tzw. czynnik aerodynamiczny, silne podmuchy powietrza, naturalny przeciąg lub wentylacja nawiewno-wywiewna wywołana układem mechanicznym. Nawet w przypadku braku wentylacji w pomieszczeniu, do którego uwalnia się lub jest wprowadzane paliwo wybuchu, mieszanina ta może zapalić się dopiero wtedy, gdy stężenie paliwa w powietrzu osiągnie punkt krytyczny. Każda substancja gazowa lub zdolna do wytworzenia par potrzebuje innego stężenia w objętości 1 m3 powietrza, aby sformowała się groźna mieszanina. Taki punkt krytyczny to tzw. dolna granica wybuchowości (DGW). Dlaczego dolna?
Gdy jakaś substancja w formie par wprowadzana jest do ograniczonej ilości powietrza, to rośnie jej stężenie, czyli zmniejsza się stosunek objętości powietrza i par tej substancji. Ilość paliwa przyrasta i przyrasta, aż jest go w obłoku wybuchowym tak dużo, że w przypadku pojawienia się inicjału pożaru tego obłoku nie da się podtrzymać. To górna granica wybuchowości każdej palnej substancji formującej pary.
Wniosek jest taki, że obłoki gazowe palą się (wybuchają) tylko wtedy, gdy paliwo znajdzie się między dolną i górną granicą wybuchowości. Zamieniając słowa na liczby, dla mieszaniny par palnych substancji (czyli mieszaniny lakierowej) dolna granica wybuchowości wynosi 40 g/m3. Jednak najczęściej wartość DGW konkretnej substancji podawana jest w procentach. Określana jest wtedy proporcja par takiej substancji w objętości całego obłoku – atmosfery wybuchowej. To bardzo istotne, ponieważ 10% DGW acetonu to nie jest ta sama wartość co 10% par tego acetonu w obłoku wybuchowym. W przypadku niektórych substancji 100% DGW, czyli granicy formującej już atmosferę wybuchową w formie obłoku, to tylko 1% lub 2% stężenia danej substancji w 1 m3 przestrzeni pomieszczenia. Przy zbyt dużych skrótach myślowych stosowanych przez autorów Oceny Zagrożenia Wybuchem czy Oceny Ryzyka Wybuchu można się w tym pogubić. Nie zmienia to jednak nadrzędnej zasady, zgodnie z którą mieszanina par substancji palnych z powietrzem nie stanowi zagrożenia wybuchu, dopóki zawarte w niej paliwo nie osiągnie niebezpiecznego progu stężenia (DGW). Dlaczego to takie ważne w praktycznych działaniach związanych z zabezpieczeniami przeciwwybuchowymi lakierni?
W wielu przypadkach przy audycie bezpieczeństwa lakierni i analizie dokumentów formalno-prawnych zleconych przez użytkownika miejscowe strefy zagrożenia wybuchem wyznaczane są i klasyfikowane z dużą nadgorliwością, przy kompletnej nieznajomości procesu technologicznego, zjawisk i budowy maszyn. Strefy zagrożenia wybuchem wyznaczane są na zewnątrz kabiny lakierniczej dookoła jej obudowy, przy silnikach napędowych central wentylacyjnych, wymuszając ich budowę w wersji EX. Wyznacza się strefy zagrożenia przy bramach wjazdowych do kabiny i wyjściach pieszych obsługi. Strefa w kabinie obejmuje nawet ściany pomieszczenia, wymuszając na inwestorze i dostawcy urządzeń montaż ponadstandardowych, kosztownych opraw oświetleniowych w wersji przeciwwybuchowej dla strefy 0, a wszystko na wyrost i bez uzasadnienia formalno-prawnego w obowiązujących przepisach. Pojawienie się miejscowo par substancji palnych w przestrzeni jakiegoś pomieszczenia nie jest równoznaczne z wystąpieniem w tym miejscu atmosfery wybuchowej, bo ta sformuje się dopiero, gdy tego paliwa będzie dość do podtrzymania pożaru obłoku. Na pewno jednak obłok z atmosferą wybuchową nie pojawi się w miejscach, gdzie pary palnych substancji nie mogą się przedostać.
Gdy strategia ochrony obiektu przed pożarem i wybuchem realizowana jest przez inwestora i użytkownika świadomie, może on wprowadzić do obiektu lakierni i jej wyposażenia wszystkie dostępne na rynku zabezpieczenia ppoż., niezależnie od tego, czy wymagają tego jakieś przepisy. Systemy kontroli stężeń, czujniki dymowe, stałe urządzenia gaśnicze mogą się pojawić w lakierni, jeżeli życzy sobie tego jej użytkownik lub właściciel obiektu. Rygorystyczna i daleko posunięta ochrona obiektu przed wybuchem i pożarem oraz ich skutkami to działania w bardzo dobrym kierunku, podobnie jak ochrona środowiska realizowana przez firmę na poziomie mocno wykraczającym poza wymagania formalno-prawne. Niestety wprowadzenie takich rozwiązań generuje duże koszty inwestycyjne i znaczące koszty obsługi systemów ochrony. Jeżeli są one ponoszone świadomie, ponad to, czego wymagają przepisy o ochronie przeciwpożarowej i przeciwwybuchowej obiektów, to wszystko jest w porządku. Gdy jednak pojawiają się w lakierni w wyniku nadgorliwości projektantów i rzeczoznawców, przy braku uzasadnienia w obowiązujących przepisach, to świadome decyzje inwestycyjne podejmowane podczas budowy i organizacji lakierni zmieniają się w nieuzasadnione wymuszenia oparte o rzekome wymogi. 
Wyznaczenie w lakierni stref zagrożenia wybuchem, ich klasyfikacja i obszar występowania to kwestia uznaniowa autora klasyfikacji, oparta o wiedzę na temat zjawisk, stosowanej technologii, materiałów chemicznych i budowy maszyn w lakierni ciekłej oraz znajomości przepisów i zasad ochrony przed wybuchem. Niestety konsekwencją wyznaczonych i sklasyfikowanych stref zagrożenia wybuchem jest już wprowadzenie środków ochrony i rozwiązań precyzyjnie określonych w obowiązujących przepisach. Błąd lub nadgorliwość na etapie wykonywanej Oceny Zagrożenia Wybuchem projektowanej lakierni pociąga za sobą konkretne wytyczne i rozwiązania techniczne wprowadzane najpierw do projektu, a następnie do wyposażenia lakierni.

Ocena Zagrożenia Wybuchem
Dokumentacja ochrony przed wybuchem dla organizowanej lakierni powstaje w dwóch etapach. Pierwszym z nich jest projekt nowego obiektu lub projekt lakierni w istniejącym obiekcie i przeprowadzenie procedury uzyskania decyzji o pozwoleniu na budowę, a następnie o pozwoleniu na użytkowanie. Na tym etapie zgodnie z wymogami art. 37.1 rozporządzenia ministra spraw wewnętrznych i administracji w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów, inwestor lub projektant musi wykonać Ocenę Zagrożenia Wybuchem (OZW). Ta zawierać powinna obliczenie przyrostu ciśnienia wybuchu i klasyfikację pomieszczeń w obiekcie lub linii lakierniczej oraz wyznaczyć i sklasyfikować wszystkie miejscowe strefy zagrożenia wybuchem. W OZW wykonanej dla projektantów branżowych i architekta przygotowującego projekt budowlany do pozwolenia na budowę określane są wytyczne w zakresie wymagań ppoż. Następnie w oparciu o wyniki OZW inżynier pożarnictwa wydaje opinię i akceptację projektów branżowych formujących projekt budowlany. Po zakończeniu inwestycji i montażu urządzeń w lakierni, na etapie procedury pozwolenia na użytkowanie wyniki OZW, jej zalecenia oraz efekt pracy ekip budowlanej i montażowej dostawcy urządzeń kontrolowane są przez Państwową Straż Pożarną. Po wydaniu pozwolenia na użytkowanie cała dokumentacja projektowa, włącznie z wykonaną OZW, traci swoją moc prawną i staje się dokumentem archiwalnym. Tuż przed rozpoczęciem użytkowania lakierni pracodawca zobligowany jest do przygotowania Oceny Ryzyka Wybuchu i Dokumentu Zabezpieczenia Przed Wybuchem.

Ocena Ryzyka Wybuchu
Podstawą prawną nakładającą na pracodawcę obowiązek opracowania takiego dokumentu jest implementacja do krajowego systemu prawnego dyrektywy ATEX w treści rozporządzenia w sprawie minimalnych wymagań dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy pracowników zatrudnionych na stanowiskach, na których może wystąpić atmosfera wybuchowa. Ten sam akt prawny narzuca pracodawcy przygotowanie jeszcze jednego – Dokumentu Zabezpieczenia Przed Wybuchem. Aby uniknąć konfliktu technicznego między wykonanymi już instalacjami lakierni a treścią Oceny Ryzyka Wybuchu, konieczne jest powrócenie do archiwalnego opracowania Oceny Zagrożenia Wybuchem w projekcie lakierni i skoordynowanie ich treści. 
Bardzo nieprzyjemne i kosztowne skutki może wywołać przygotowanie ORW w oderwaniu od zapisów zawartych w OZW. Jeżeli zalecenia techniczne na poziomie projektu lakierni nie przewidywały powstania zagrożenia wybuchem w jakimś pomieszczeniu, nie wprowadzono tam żadnych zabezpieczeń i systemów ochrony, a wskazano nowe miejsca powstawania stref zagrożenia wybuchem w ORW. W takich punktach lakierni zmusi to do ponownej inwestycji w instalacje techniczne. Co ważne, jedynie z powodu odrębnej opinii dwóch autorów i ich doświadczenia lub z powodu nieroztropnego kopiowania rozwiązań i opisów z opracowań ORW przygotowanych dla innej lakierni.
Podstawową różnicą między dokumentami Oceny Zagrożenia Wybuchem a Oceny Ryzyka Wybuchu jest to, że autor OZW nie analizuje możliwych i prawdopodobnych scenariuszy powstania zagrożenia, a koncentruje się na danych z procesu technologicznego, budowie maszyn i zjawiskach, jakie powstają w lakierni w trakcie jej normalnego funkcjonowania. Autor OZW może jednak uwzględnić sytuację bardzo prawdopodobnej awarii urządzeń, np. zanik napięcia lub awaria wentylacji w pomieszczeniu. W odróżnieniu od ORW autor OZW nie tworzy scenariuszy możliwych zagrożeń na poziomie nieprawdopodobnym, jak wejście do magazynu lakierów pracownika z papierosem, samoczynne rozszczelnienie się puszek z przechowywanymi fabrycznie zamkniętymi pojemnikami, uderzenie pioruna, wielkie zwarcie i iskrzenie instalacji elektrycznej w obiekcie czy samozapłon jakiejś substancji. Autor ORW może posunąć się do analizy takiego scenariusza zdarzeń i po ocenie ryzyka wystąpienia takiego zjawiska lub kolejności zjawisk do wskazania skutecznych jego zdaniem rozwiązań organizacyjnych lub technicznych. Im bardziej nieprawdopodobne będą scenariusze, tym bardziej skomplikowane i kosztowne staną się wymagane zabezpieczenia techniczne i wprowadzane zasady organizacyjne.
Może się jednak zdarzyć, że niewyznaczenie strefy zagrożenia wybuchem w OZW i jednoczesne wskazanie jej w opracowanej ORW nie pociąga za sobą żadnych dodatkowych wydatków i zmian w układzie lakierni, a jest korzystne, a nawet konieczne dla jej bezpiecznego funkcjonowania. Należy pamiętać, jaki jest główny cel przygotowanej OZW, a jaki ORW. Ocena Zagrożenia Wybuchem prowadzi do określenia technicznych wskazówek do zgodnego z przepisami i bezpiecznego zaprojektowania, wybudowania i uruchomienia lakierni. Jeżeli autor projektu technologicznego lakierni i OZW otrzyma informacje od inwestora, że pomieszczenie magazynu lakierów zostanie dostarczone i zmontowane przez przedstawiciela producenta kabin lakierniczo-suszarniczych, a tzw. box lakierniczy czy kuchnia farb jest fabrycznym rozwiązaniem systemowym, to może pominąć wskazówki i wytyczne bezpieczeństwa dla takiego elementu. Wnikliwa analiza ewentualnych zagrożeń wywołania wybuchu przez wyznaczanie stref zagrożenia w takim pomieszczeniu nie ma sensu, jeżeli nie prowadzi ona do żadnych zmian projektowych lub zastosowania do wydzielenia pomieszczenia innych materiałów. Z zasady w tego typu pomieszczeniach nie ma gniazd elektrycznych, kabli, grzejników i innych inicjałów wybuchu. Oprawy oświetleniowe są szczelne, wentylator i jego silnik montowane na zewnątrz. Połączenia paneli obudowy są uszczelniane w trakcie montażu, a parametry wentylacji mechanicznej dobierane przez wytwórcę takiego pomieszczenia – urządzenia, z uwzględnieniem jego kubatury. W takim przypadku autor OZW nie musi już dokonywać skrupulatnej analizy zjawisk niebezpiecznych, ponieważ nie wpływa to na żaden element fabrycznej kompletacji. 
Jednak autor ORW musi przeprowadzić analizę scenariusza zagrożeń, w myśl którego w tym pomieszczeniu rozleje się magazynowany łatwopalny materiał chemiczny. Musi to zrobić, ponieważ następstwem analizy i oceny ryzyka wybuchu jest opracowanie wewnętrznych procedur, zakazów i nakazów eksploatacyjnych dla pomieszczeń i urządzeń w lakierni. Odpowiednie oznakowanie wejścia do tego magazynu znakiem EX dla wyznaczonej strefy zagrożenia wybuchem, zakaz wchodzenia z otwartym ogniem i procedura alarmowa w przypadku pojawienia się stanu awarii muszą mieć swoje uzasadnienie w przeprowadzonej ocenie ryzyka, wynikającego z takiego przebiegu wypadków. Strategia zabezpieczenia zakładu przed wybuchem i ochrony przed pożarem należy do właściciela lub użytkownika obiektu z lakiernią. Może on wprowadzić na własny koszt i poza wymaganiami formalno-prawnymi szereg dodatkowych zabezpieczeń chroniących życie i zdrowie pracowników oraz posiadane mienie. Powinien to jednak robić świadomie, a nie w oparciu o błędne wnioski i zalecenia wynikające ze źle przygotowanego dokumentu Oceny Ryzyka Wybuchu. 
Kwestie formalno-prawne i techniczne związane z obowiązkiem ochrony lakierni przed wybuchem są bardzo złożone i niestety w dużej części to aspekty uznaniowe. W jednej publikacji poruszenie i opisanie wszystkich zagadnień nie jest możliwe. W kontrowersyjnych przypadka lub sprawach wymagających szczegółowego wyjaśnienia proszę o kontakt pod adresem e-mail: projekter@projekter.pl lub telefonicznie pod numerem 601 221 760.

Robert Grzywaczewski
Projekter