Kontrola stanu technicznego

Rosnący park pojazdów samochodowych obejmuje również pojazdy jednośladowe. Choć polski przemysł produkcji motocykli i motorowerów już nie istnieje, to napływ tego rodzaju środków transportu poprzez import jest znaczny. Wskazane jest, aby stan techniczny motocykli był tak samo kontrolowany, jak innych pojazdów poruszających się po naszych drogach. Stan techniczny pojazdów zależy w dużym stopniu od prawidłowości i skuteczności kontroli poszczególnych układów pojazdu pod względem bezpieczeństwa jazdy oraz czystości spalin. To z kolei ma wpływ na bezpieczeństwo oraz stan naszego środowiska. Badanie stanu technicznego pojazdu jednośladowego generuje kilka problemów natury technicznej. Jednym z elementów wskazujących na odrębność pojazdów jednośladowych (od pozostałych pojazdów samochodowych) jest zaplecze techniczne tych pojazdów. Zakłady serwisowe pojazdów jednośladowych są wyodrębnione i nigdy nie zajmują się problematyką innych pojazdów samochodowych. Można powiedzieć, że serwisy fabryczne pojazdów jednośladowych są na dość wysokim poziomie. Jest to osobny dział zaplecza technicznego motoryzacji.

Fot. 1. Nowoczesny motocykl.

Sytuacja wygląda odmiennie w zakresie kontroli stanu technicznego pojazdów jednośladowych, którą przeprowadza się w Stacjach Kontroli Pojazdów, w zasadzie przystosowanych do kontroli samochodów. W stacjach takich nie ma specjalnych urządzeń do kontroli pojazdów jednośladowych. Nie ma urządzeń rolkowych do kontroli hamulców (w latach 70. było takie urządzenie produkowane w naszym kraju pn. “Urządzenie rolkowe do sprawdzania hamulców motocykli typ RH-200”, opracowane przez Instytut Transportu Samochodowego). W SKP nie ma też dźwigników do podnoszenia motocykli, nie ma urządzeń do kontroli geometrii motocykla i wielu jeszcze innych przyrządów koniecznych do prawidłowej oceny stanu technicznego pojazdów jednośladowych. Wszystkie te niezbędne urządzenia i przyrządy posiadają serwisy fabryczne i nowoczesne zakłady naprawy motocykli. Wymagania techniczne, ogólne dla pojazdów samochodowych, tylko w niektórych punktach zawierają wytyczne dotyczące motocykli. Badania techniczne przeprowadzane są zgodnie z rozporządzeniem Ministra Infrastruktury, w którym sformułowano, że zgodnie z ustawową regulacją (Dz. U. Nr 173 z dnia 6.08.2004 r.) stacje kontroli pojazdów dzielą się na:
- Podstawowe Stacje Kontroli Pojazdów.
- Okręgowe Stacje Kontroli Pojazdów.

Fot. 1a. Polski motocykl SHL z lat 50. ubiegłego stulecia.

Wyposażenie stacji jest zróżnicowane, dzieli się na wyposażenie do badania pojazdów samochodowych o dopuszczalnej masie całkowitej (dmc) do 3,5 t, oraz do badania pojazdów samochodowych o dmc powyżej 3,5 t, jak również wyposażenie do badania pojazdów samochodowych o dmc do i powyżej 3,5 t, tak jest m.in. z urządzeniami do kontroli hamulców, dźwignikami itd. W tym podziale nie ma wyszczególnionego wyposażenia dla pojazdów jednośladowych, a więc badanie techniczne motocykla można wykonać w stacjach z wyposażeniem dla pojazdów o dmc do 3,5 t oraz w stacjach z wyposażeniem dla pojazdów o dmc do i powyżej 3,5 t.

Fot. 2. Urządzenie rolkowe do sprawdzania hamulców motocykli typ RH-200.

Większość badań pojazdów jednośladowych ujętych w § 4. “Okresowe badania techniczne” można wykonać w tych stacjach. Powstaje jednak pytanie czy wszystkie badania pojazdu jednośladowego będą miały taki sam charakter, czy wszystkie pomiary na urządzeniach przeznaczonych dla samochodów wykonane na urządzeniach dla pojazdów osobowych lub uniwersalnych, a więc dla pojazdów osobowych i ciężarowych, będą odzwierciedlały stan techniczny pojazdu jednośladowego? W badaniach jednośladów wykorzystuje się urządzenia kontrolne konstruowane z przeznaczeniem do badań samochodów z pewnymi dodatkowymi elementami, które mają na celu zmniejszenie ryzyka i poprawienie bezpieczeństwa w czasie kontroli pojazdu jednośladowego, np. nakładki na rolki urządzeń do kontroli hamulców. W kwestii kontroli hamulców samochodów również sprawa nie jest jednoznaczna. Porusza ten temat jeden z producentów urządzeń do kontroli hamulców - firma Saxon (rys. 1).
Zamieszczony tu rysunek pochodzi z opracowania inż. Wilhelma Maula z firmy Saxon, w którym zwraca on uwagę na problemy kontroli hamulców pojazdów o różnych średnicach kół i przedstawia rozwiązanie tych problemów za pomocą urządzenia rolkowego o zmiennym rozstawie rolek w funkcji średnicy kół pojazdu. Rozwiązania uwzględniające jedynie problem urządzenia rolkowego dla samochodów osobowych i samochodów ciężarowych. Dla porównywalnego badania sił hamujących samochodu osobowego i ciężarowego różnica w rozstawie rolek urządzenia powinna być zmienna o 100 mm, i w porównaniach tych przyjęto koło o średnicy obręczy 10” dla samochodu osobowego oraz koło o średnicy obręczy 24” dla samochodu ciężarowego. Powyższy przykład wyraźnie ilustruje trudności w opracowaniu uniwersalnych urządzeń badawczych. Rozwiązaniem optymalnym byłyby stacje kontroli pojazdów dla poszczególnych pojazdów samochodowych lub wyodrębnione stanowiska kontrolne dla pojazdów o zdecydowanie różnej budowie, jak:
- samochody ciężarowe,
- samochody osobowe,
- ciągniki rolnicze,
- motocykle.
Poruszony tu problem kontroli hamulców jest znacznie bardziej skomplikowany niż wygląda na pierwszy rzut oka. Hamulce w SKP sprawdzamy na:
- urządzeniach płytowych,
- urządzeniach rolkowych,
- w szczególnych przypadkach za pomocą opóźnieniomierza.

Rys. 1. Uniwersalne urządzenie do kontroli hamulców SAXON.

Fot. 3. Urządzenie płytowe w SKP.

Fot. 4. Kontrola hamulców motocykla na urządzeniu rolkowym z nakładkami ograniczającymi powierzchnię rolek hamulcowych.

Urządzenia płytowe pozwalające na kontrolę hamulców są z powodzeniem stosowane w SKP, ale sam pomiar nie jest ani prosty, ani bezpieczny z tego względu, że wykonywany jest w ruchu na terenie stacji na stanowisku o ograniczonych gabarytach. Problem bezpieczeństwa pomiaru występuje również, jeżeli urządzenie płytowe wbudowane jest przy kanale przeglądowym. Urządzenia rolkowe to najszerzej rozpowszechnione urządzenia do kontroli hamulców. Posiadają jednak mankamenty, o których wspomniano wcześniej. Przy pomiarach sił hamowania stosowane są specjalne rolki ograniczające ruch poprzeczny koła w czasie pomiaru. Z doświadczenia wiadomo, że istnieje duże niebezpieczeństwo przewrócenia się obsługującego motocykl w czasie czynności pomiarowych. Problem niebezpieczeństwa narasta, jeżeli urządzenie rolkowe wbudowane jest na kanale przeglądowym (obsługujący zobowiązany jest zasłaniać kanał przy kontroli hamulców motocykla). W przypadku obu stosowanych urządzeń muszą one posiadać określony program pomiarowy, który pozwoli określić wskaźnik skuteczności hamowania wymagany rozporządzeniem. Skuteczność hamowania określa się wskaźnikiem, który jest stosunkiem siły hamowania do siły wynikającej z dopuszczalnej masy całkowitej pojazdu.

Fot. 5. Stanowisko do sprawdzania pojazdów jednośladowych firmy GIULIANO.

Wskaźnik skuteczności hamowania motocykla nie może być mniejszy niż 33% dla koła tylnego i 45% dla obu kół. Pomiar sił hamowania powinien być dokonany na granicy blokady któregokolwiek koła, przy czym nacisk na pedał (dźwignię) hamulca nie może przekraczać dla motocykla w obu przypadkach pedału i dźwigni hamulca ręcznego 40 daN. Ustalenie obliczeniowego wskaźnika skuteczności hamowania wymaga określenia nacisku wywieranego w czasie pomiaru na pedał lub dźwignię hamulca. Urządzenia rolkowe i płytowe nie posiadają wyposażenia przystosowanego do pomiaru siły nacisku na pedał hamulca motocykla. Nie posiadają również w swoim wyposażeniu przyrządu do pomiaru siły nacisku na dźwignię hamulca przedniego motocykla. Z tego wynika, że sprawdzenie stanu technicznego, skuteczności działania hamulców w przypadku pojazdów jednośladowych na urządzeniach dla samochodów nie gwarantuje jednoznacznych wyników. Na targach motoryzacyjnych od wielu lat przedstawiane są specjalne urządzenia do sprawdzania pojazdów jednośladowych i kontroli ich hamulców. Przykładem może być urządzenie produkcji włoskiej firmy GIULIANO. Charakteryzuje się ono tym, że pomiar sił hamowania poszczególnych kół odbywa się w taki sposób, aby obsługujący był w pełni bezpieczny. Po wjeździe motocyklem na stanowisko, ustawieniu przedniego koła na rolkach urządzenia do pomiaru sił hamowania, tylne koło zostaje unieruchomione przez szczęki przyrządu wyłożone materiałem elastycznym (wykładzina gumowa) a motocykl jest utrzymywany w pozycji pionowej. Podesty obok kół pojazdu są tak zbudowane, że gdyby obsługujący przechylił się na motocyklu w czasie pomiaru sił hamowania i oparł nogą o podest – urządzenie natychmiast zostaje wyłączone. Urządzenia te są wyposażone w przyrządy do pomiaru nacisku na pedał hamulca oraz w przyrząd do pomiaru nacisku na dźwignię hamulca przedniego. Kontrola ustawienia świateł odbywa się również w pionowej pozycji motocykla przy wykorzystaniu pneumatycznego unieruchomienia koła. Od kilku lat na targach AUTOMECHANIKA we Frankfurcie nad Menem wszystkie firmy produkujące urządzenia do kontroli hamulców samochodów (posiadające również polskie certyfikaty ITS) dla urządzeń do kontroli hamulców pojazdów samochodowych prezentowały specjalne stanowiska dla pojazdów jednośladowych (Maha, Saxon, Cartec, Beissbarth). Natomiast u nas w kraju nie oferują do sprzedaży takiego sprzętu. Sprawdzenie pojazdu jednośladowego zgodnie z wymaganiami zawartymi w rozporządzeniu, jak również wymaganiami technicznymi dla nowoczesnych pojazdów jednośladowych wymaga użycia specjalistycznego sprzętu przeznaczonego do takiej kontroli.

Stanowisko do kontroli pojazdów jednośladowych

W naszych stacjach nie ma takiego certyfikowanego sprzętu przeznaczonego do stosowania w SKP, bo nie ma wykazu takich przyrządów czy urządzeń przywołanych w odpowiednich rozporządzeniach. W przypadku pojazdu jednośladowego prawidłowe ustawienie kół pojazdu, tzn. tak, aby oba koła były w linii prostej w czasie jazdy na wprost, ma tak samo duże znaczenie i wpływ na bezpieczeństwo, jak prawidłowe ustawienia kół samochodu.

Rys. 2. Pomiar geometrii ustawienia zamocowania wahacza wykonany przyrządem firmy Scheibner & Schäfer Gbr.

Rys. 3. Pomiar geometrii ustawienia widelca przedniego wykonany przyrządem firmy Scheibner & Schäfer Gbr.

W pojeździe jednośladowym, tak jak w samochodzie, również tylna oś prowadzi pojazd i od tego jak ustawione jest do tej osi koło osi przedniej, zależy jak będzie się prowadził motocykl. W stacjach obsługi samochodów, jak również w SKP nie ma wyposażenia, na którym można by sprawdzić ustawienie kół motocykla. Jest to (tak jak urządzenia do kontroli geometrii ustawienia kątów kół i osi samochodu) sprzęt absolutnie specjalistyczny i obecnie dostępny jedynie w stacjach obsługi i naprawy motocykli. Rysunek nr 2 ilustruje pomiar geometrii ustawienia zamocowania wahacza tylnego w osi pojazdu jednośladowego. Na rysunku nr 3 pokazano sposób pomiaru geometrii ustawienia widelca przedniego. Do wymienionych pomiarów jest niezbędny specjalistyczny sprzęt, odpowiadający pod względem wymagań przyrządom do kontroli geometrii ustawienia kątów kół i osi samochodu.

Fot. 7. Przyrząd do pomiarów punktów bazowych pojazdów samochodowych i kontroli geometrii motocykla firmy Spanesi.

Fot. 8 Motocyklista w kasku, a osłona?

Pomiary geometrii przedstawione na rysunku nr 4 wykonano przyrządem firmy Scheibner & Schäfer Gbr. Z pomiarów takich otrzymuje się komputerowy wydruk geometrii ustawienia kół (wahaczy) motocykla. Urządzenie posiada optyczno-elektroniczny system pomiarowy. Inne firmy produkują tego typu przyrządy, często oparte na znanych zasadach pomiaru stosowanych np. w przyrządach do pomiaru punktów bazowych firmy Car-O-Tronic. Takim przyrządem jest przedstawiony na fot. nr 7 przyrząd firmy SPANESI. W polskich SKP nie wykonuje się takich pomiarów z powodu braku odpowiedniego wyposażenia. Brakuje również stosownego rozporządzenia. Kolejny problem stanowi emisja spalin pojazdu jednośladowego. Stosowne rozporządzenie dopuszcza dla motocykla zarejestrowanego przed 30 września 1986 r. 5,5 proc. CO, a dla zarejestrowanych po tym terminie 4,5 proc. CO. Wielkości te nie korespondują z coraz częściej spotykanymi motocyklami z silnikami czterosuwowymi i reaktorami katalitycznymi, np. firmy Yamaha czy Honda. Emisja samochodu z takim silnikiem nie może przecież przekraczać 0,5 proc. CO.

Fot. 6. Ścieżka firmy MAHA “Eurosystem”.

Stanowiska do kontroli pojazdów jednośladowych w krajach Unii Europejskiej są najczęściej rozbudowane o kontrolę wskazań prędkościomierza. W zasadzie dotyczy to okresowej kontroli motorowerów, które przy dzisiejszej modzie na tuning są tak podrasowane, że natychmiast uzyskuje się prędkości maksymalne większe o kilkadziesiąt km/h. Nie są już one wtedy motorowerami o prędkości maksymalnej do 45 km/h, a motocyklami często przekraczającymi 100 km/h. Należałoby zwrócić uwagę na jeszcze inny aspekt bezpieczeństwa i kontroli pojazdów jednośladowych. W SKP wykonywany jest pomiar współczynnika nieprzezroczystości szyb. Szereg hełmów motocyklowych posiada tak ciemną osłonę twarzy, że jest ona ciemniejsza od każdej przedniej szyby samochodu. Czy taka osłona nie powinna być sprawdzana jak szyba przednia samochodu?
Bezpieczeństwo użytkowników zależy w dużym stopniu od prawidłowości i skuteczności kontroli poszczególnych układów pojazdu. Kontrolę taką, na podstawie której pojazdy samochodowe są dopuszczane do ruchu na drogach, wykonują upoważnione Stacje Kontroli Pojazdów. Aby SKP mogły sprostać tym zadaniom, powinny między innymi posiadać nowoczesne urządzenia diagnostyczne dostosowane do współczesnych konstrukcji pojazdów, a nawet całe stanowiska przeznaczone do takich kontroli.

Rys. 4. Wydruk z pomiaru geometrii.

Reasumując, obecnie warunki do przeprowadzania badania stanu technicznego pojazdów jednośladowych są dostosowane do samochodów, a SKP wyposażone są w zasadzie w urządzenia i przyrządy przeznaczone dla samochodów. Stacje kontroli pojazdów nie posiadają specjalistycznego wyposażenia do przeprowadzenia kontroli stanu technicznego motocykla, np.:
- przyrządów do pomiaru nacisku na dźwignię hamulca przedniego (ręcznego);
- przyrządów do pomiaru nacisku na pedał hamulca (pedał hamulca motocykla różni się kształtem od pedału samochodu);
- przyrządów do pomiaru geometrii ustawienia kół i ramy;
- specjalistycznych urządzeń do kontroli hamulców pojazdów jednośladowych.

W SKP brakuje sprzętu do przeprowadzenia w pełni profesjonalnego sprawdzenia motocykla. Znacznie lepiej do sprawdzenia pojazdu jednośladowego są przystosowane fabryczne lub autoryzowane stacje obsługi tych pojazdów. W Polsce nie ma jednak SKP-motocykli przy stacji obsługi tych pojazdów, tak jak to ma miejsce w przypadku samochodów, kiedy to niemalże każdy autoryzowany serwis samochodowy posiada SKP.
Pojazdy jednośladowe (motocykle, motorowery) wymagają szczególnej troski, lepszej oceny i przepisów, które będą bardziej precyzyjnie określały sposób oraz zakres kontroli. Obecnie traktowane są trochę po macoszemu.

Stanisław Bogus
ITS Warszawa