Diagnostyka

System dopuszczania pojazdów do ruchu drogowego w Unii Europejskiej opiera się na procedurach homologacji i eksploatacyjnej kontroli sprawności pojazdu. W Polsce ramy prawne procedury homologacji i kontroli eksploatacyjnej określa ustawa z 20.06.1997 r. – Prawo o ruchu drogowym [4], która w zasadniczej części poświęcona jest szeroko rozumianemu wpływowi pojazdu na otoczenie, to jest bezpieczeństwu ruchu drogowego i ekologii, poprzez określenie ścisłych warunków technicznych, które każdy pojazd musi spełnić. Należy podkreślić, że wymagane warunki techniczne im stawiane stają się coraz bardziej rygorystyczne.

Diagnozowanie pojazdów silnikowych i przyczep związane jest z bieżącą oceną ich stanu technicznego w systemie eksploatacji lub z okresowym przeprowadzaniem badań technicznych. Bieżąca ocena stanu technicznego pojazdu umożliwia m.in. wykrywanie (lokalizację) uszkodzeń, ustalanie zakresu czynności niezbędnych do wykonania, kontrolę wykonanej obsługi lub naprawy czy prognozowanie stanu technicznego. Natomiast okresowe przeprowadzanie badań technicznych wynika z aktów prawnych obowiązujących w danym państwie i ma na celu określenie, czy pojazd może być dopuszczony do ruchu drogowego z uwagi na jego stan techniczny. 

1. System badań technicznych pojazdów
Nasz kraj posiada ponad pięćdziesięcioletnią tradycję w zakresie organizacji i przeprowadzania okresowych badań technicznych pojazdów. Obowiązujące w Polsce procedury, warunki działania i dokumentacja stosowana w stacjach kontroli pojazdów, prawie w całości zgodne z przepisami obowiązującymi w Unii Europejskiej (dyrektywa 2014/45/UE), są określone w odpowiednich krajowych przepisach, tj. ustawie – Prawo o ruchu drogowym i rozporządzeniach wykonawczych do tej ustawy. Dwuetapowy system kontroli pojazdów funkcjonujący na podstawie ustawy – Prawo o ruchu drogowym przedstawiono na rysunku 1.
System badań technicznych w Polsce dotyczy pojazdów drogowych podlegających rejestracji, to jest pojazdów samochodowych, ciągników rolniczych, pojazdów wolnobieżnych wchodzących w skład kolejki turystycznej oraz motorowerów i przyczep. Zasadniczym celem istniejącego systemu badań technicznych jest poprawa bezpieczeństwa użytkowania pojazdów drogowych z uwzględnieniem zagadnień dotyczących ochrony środowiska. Stanowi on także bazę danych dla rejestracji i ewidencji pojazdów. Elementami krajowego systemu badań technicznych pojazdów są:

• władza państwowa, czyli organ określający przepisy dotyczące badań technicznych pojazdów (minister właściwy ds. transportu);
• władze lokalne, czyli organy udzielające przedsiębiorcom uprawnienia do prowadzenia stacji kontroli pojazdów oraz sprawujące nadzór nad tymi stacjami (obecnie starostowie);
• stacje kontroli pojazdów (rys. 2 i 3);
• właściciele pojazdów; 
• przedmioty badań technicznych (pojazdy).

Powiązania istniejące między tymi elementami mają wielokierunkowy charakter i wynikają z obowiązującego prawa. Podstawowe znaczenie mają zapisy zawarte w ustawie – Prawo o ruchu drogowym, które nakładają na właściciela (posiadacza) obowiązek przedstawiania pojazdu do badania technicznego w ustalonych okresach i przypadkach (rozdział 3 działu III ustawy). W odpowiednich artykułach tego rozdziału:

• określono rodzaje badań technicznych i stacji przeprowadzających badania techniczne pojazdów;
• nadano starostom właściwe kompetencje do prowadzenia rejestru przedsiębiorców prowadzących stacje kontroli pojazdów i nadzoru nad stacjami;
• podano tryb i warunki niezbędne do uzyskania wpisu do rejestru przedsiębiorców prowadzących stacje kontroli pojazdów oraz skreślenia przedsiębiorcy z tego rejestru;
• upoważniono ministra właściwego ds. transportu do wydania szczegółowych przepisów dotyczących zakresu i sposobu przeprowadzania badań technicznych pojazdów, wzorów dokumentów związanych z prowadzeniem stacji oraz wymagań w stosunku do stacji kontroli pojazdów i diagnostów.

Z treści artykułu 81, określającego również powiązania zewnętrzne systemu badań technicznych, wynika, że niektóre pojazdy (np. nowe pojazdy, dla których wydano świadectwa zgodności WE lub świadectwa zgodności) nie podlegają badaniom technicznym przed pierwszą rejestracją w Polsce (z wyjątkiem taksówki, pojazdu uprzywilejowanego, pojazdu przeznaczonego do przewozu towarów niebezpiecznych, pojazdu z zamontowanym urządzeniem technicznym podlegającym dozorowi technicznemu oraz pojazdu przystosowanego konstrukcyjnie do ruchu lewostronnego).
Na mocy uprawnień wynikających z ustawy minister właściwy ds. transportu wydał niezbędne akty prawne dotyczące badań technicznych. W rozporządzeniach wykonawczych uszczegółowiono i rozszerzono więzi wewnętrzne systemu badań technicznych przez:

• uregulowanie zasad związanych z dokonywaniem i potwierdzaniem wpisu do rejestru przedsiębiorców prowadzących stacje kontroli pojazdów;
• ustalenie szczegółowych wymagań dla stacji kontroli pojazdów dotyczących m.in. obiektu, stanowiska kontrolnego, ław pomiarowych, kanału przeglądowego, wyposażenia kontrolno-pomiarowego, wyposażenia technologicznego i stanowiska do pomiarów akustycznych;
• określenie szczegółowych wymagań dla uprawnionych diagnostów w zakresie wykształcenia technicznego, praktyki zawodowej, obowiązkowego szkolenia i egzaminu kwalifikacyjnego;
• określenie rodzajów i szczegółowego zakresu badań technicznych pojazdów;
• ustanowienie obowiązujących procedur badawczych (czynności kontrolne, metody badań i kryteria oceny stanu technicznego) oraz wzorów używanych przy tym dokumentów.

Najważniejszą różnicą między polskim systemem badań technicznych pojazdów a systemem Unii Europejskiej jest sposób jego formalno-prawnego umocowania. W Polsce odpowiednie zapisy dotyczące badań technicznych pojazdów występują w aktach prawnych różnej rangi (ustawy i rozporządzenia). W systemie prawnym Unii Europejskiej są one zawarte w jednolitych i spójnych dokumentach, tzw. dyrektywach. Podstawowe zagadnienia uregulowane w dyrektywie 2014/45/UE [1] są następujące:

• wymóg prowadzenia w krajach członkowskich okresowych badań technicznych pojazdów silnikowych i ich przyczep;
• kategorie pojazdów objęte wymienionym wymogiem i minimalne okresy między badaniami;
• obowiązek wzajemnego uznawania przez kraje członkowskie UE ważności badań technicznych;
• możliwość wyłączenia z obowiązku badań okresowych niektórych pojazdów, np. sił zbrojnych, straży pożarnej, pracujących w wyjątkowych warunkach;
• minimalny zakres badania, procedury kontroli i kryteria oceny stanu technicznego;
• ogólne kryteria dotyczące podmiotów prowadzących badania i nadzoru nad nimi;
• minimalne wymagania w zakresie wyposażenia kontrolno-pomiarowego oraz obowiązek kalibracji niektórych urządzeń, aby zapewnić obiektywność i wysoką jakość badań technicznych;
• minimalne wymagania dotyczące kompetencji, szkolenia wstępnego i szkolenia okresowego oraz egzaminowania i certyfikacji diagnostów.

Należy podkreślić, że dzięki kilkudziesięcioletniej tradycji okresowych badań technicznych pojazdów w Polsce oraz stopniowemu wprowadzaniu koniecznych zmian, zarówno zasadnicze, jak i szczegółowe założenia krajowego systemu badań pojazdów są obecnie prawie w całości zgodne z założeniami wymienionej dyrektywy Unii Europejskiej. Między innymi dotyczy to: zasady równości i dostępności do systemu badań podmiotów gospodarczych (niezależnie od ich formy własności), terminów objęcia obowiązkowymi badaniami określonych kategorii pojazdów, badań okresowych, przedmiotu i zakresu badania, bezpośredniego nadzorowania systemu badań przez organy państwowe, wyłączenia pojazdów specjalnych z systemu badań cywilnych. Obecnie funkcjonujący krajowy system badań technicznych pojazdów wymaga jednak wdrożenia kilku zmian:

• utworzenia organu nadzorującego i koordynującego działania władz lokalnych w zakresie nadawania uprawnień diagnosty, udzielania przedsiębiorcom uprawnień do prowadzenia stacji kontroli pojazdów oraz nadzoru nad tymi stacjami;
• wprowadzenia obowiązkowych okresowych szkoleń diagnostów;
• wyposażenia stacji w urządzenie do pomiaru głębokości bieżnika opon;
• wprowadzenia obowiązkowej kalibracji miernika poziomu dźwięku i urządzeń do pomiaru siły hamowania;
• utworzenia Krajowego Punktu Kontaktowego służącego do wymiany informacji o badaniach technicznych pojazdów;
• wprowadzenia definicji badania technicznego, stacji kontroli pojazdów i diagnosty;
• umożliwienia zmiany wyniku badania przez organ nadzorujący w przypadku oczywistego błędu;
• wskazania, że użytkownik (posiadacz) pojazdu odpowiada za jego stan techniczny;
• wprowadzenia elastycznego terminu na wykonanie badania technicznego (przed wyznaczonym terminem).

Wprowadzenie wymienionych zmian zapewniłoby całkowitą zgodność polskiego systemu badań technicznych z wymaganiami obowiązującej dyrektywy 2014/45/UE. Należy podkreślić, że dyrektywa unijna określa jedynie minimalne wymagania. Kraje członkowskie mogą wprowadzić w określonym zakresie własne rozwiązania. Jednak badania techniczne powinny być nieskomplikowane, szybkie i niedrogie, a kontrola zespołów odbywać się bez ich demontażu. W efekcie badania techniczne pojazdów w krajach Unii Europejskiej wykazują duże podobieństwo. Występują jednak lokalne różnice w sprawach zarówno organizacyjnych, jak i własnościowych, które są spowodowane względami historycznymi i stopniem złożoności systemu rejestracji pojazdów. Dyrektywa dopuszcza, aby państwa członkowskie samodzielnie modyfikowały niektóre elementy systemu badań technicznych pojazdów, w zależności od potrzeb.

2. Wymagania dotyczące uprawnionych diagnostów
Badania techniczne pojazdów silnikowych i ich przyczep przeprowadza się w upoważnionych stacjach kontroli pojazdów (rys. 4 i 5), które dysponują odpowiednimi warunkami lokalowymi, wymaganym wyposażeniem kontrolno-pomiarowym i technologicznym oraz stanowiskiem zewnętrznym do pomiarów akustycznych. Mogą je wykonywać wyłącznie uprawnieni diagności zatrudnieni w stacjach kontroli pojazdów. Starosta wydaje uprawnienie do wykonywania badań technicznych, jeżeli osoba ubiegająca się o jego wydanie posiada odpowiednie wykształcenie techniczne, udokumentowaną praktykę zawodową, odbyła wymagane szkolenie (z jednym wyjątkiem) i zdała z wynikiem pozytywnym egzamin kwalifikacyjny.
Z obecnie obowiązujących uregulowań prawnych zawartych w ustawie – Prawo o ruchu drogowym [4] wynika, że:

• stację kontroli pojazdów może prowadzić przedsiębiorca, który zatrudnia uprawnionych diagnostów;
• tylko osoba, która uzyskała uprawnienia diagnosty i jest zatrudniona w stacji, może zgodnie z prawem przeprowadzać badania techniczne pojazdów;
• wpis do rejestru przedsiębiorców prowadzących stację kontroli pojazdów jest dokonywany na wniosek przedsiębiorcy, zawierający między innymi imiona i nazwiska zatrudnionych diagnostów wraz z numerami ich uprawnień.

Natomiast w rozporządzeniu o zakresie i sposobie przeprowadzania badań technicznych pojazdów oraz wzorach dokumentów stosowanych przy tych badaniach [2] wskazano, że dokonywane w tych dokumentach wpisy powinny być potwierdzone podpisem uprawnionego diagnosty wykonującego badanie techniczne oraz pieczątką identyfikacyjną i imienną diagnosty (z jednym wyjątkiem). Pieczątki są wykonywane za zgodą starosty i podlegają zwrotowi w przypadku skreślenia stacji z rejestru lub cofnięcia uprawnienia diagnosty do wykonywania badań technicznych pojazdów.
Szczegółowe wymagania dotyczące diagnostów, programu ich szkolenia, zasad przeprowadzania egzaminu kwalifikacyjnego i wysokości opłaty za egzamin oraz wzory obowiązujących dokumentów określono w rozporządzeniu o szkoleniu i egzaminowaniu diagnostów [3].

2.1. Wykształcenie i praktyka zawodowa
W ustawie – Prawo o ruchu drogowym ustalono wysokie wymagania dla osób, które zamierzają wykonywać zawód diagnosty. Nabycie prawa do tego zawodu musi być potwierdzone odpowiednim dokumentem – uprawnieniem imiennym diagnosty. Dokument ten wydaje starosta właściwy dla miejsca zamieszkania osoby zgłaszającej wniosek o jego wydanie. Warunkiem wydania uprawnienia do wykonywania badań technicznych jest posiadanie właściwego wykształcenia technicznego, praktyki zawodowej, odbycie wymaganego szkolenia oraz zdanie z wynikiem pozytywnym egzaminu. Egzamin kwalifikacyjny przeprowadza komisja powołana przez dyrektora Transportowego Dozoru Technicznego. Obecnie obowiązują jednakowe wymagania dotyczące wykształcenia oraz udokumentowanej praktyki zawodowej w stosunku do diagnostów pracujących w podstawowych i okręgowych stacjach kontroli pojazdów.
Uprawnieni diagności przeprowadzający w stacjach kontroli pojazdów badania techniczne powinni spełniać następujące wymagania:

• wyższe wykształcenie w obszarze nauk technicznych o specjalności samochodowej i 6 miesięcy praktyki w stacji kontroli pojazdów lub w zakładzie/warsztacie naprawy pojazdów na stanowisku kontroli lub naprawy pojazdów albo
• średnie wykształcenie techniczne (wykształcenie średnie branżowe) o specjalności samochodowej i rok praktyki w stacji kontroli pojazdów lub w zakładzie (warsztacie) naprawy pojazdów na stanowisku kontroli lub naprawy pojazdów;
• ukończone szkolenie zgodne z obowiązującym programem nauczania (z jednym wyjątkiem);
• egzamin kwalifikacyjny zdany z wynikiem pozytywnym.

W przypadku wykształcenia technicznego o specjalności innej niż samochodowa praktyka powinna być dwukrotnie dłuższa. Do tego okresu wlicza się praktykę objętą programem studiów, pod warunkiem że jest odbywana na podstawie umowy zawartej między uczelnią a stacją kontroli pojazdów. 
Z wymienionych uregulowań prawnych wynika, że od uprawnionych diagnostów zatrudnionych w stacjach kontroli pojazdów wymaga się wyższego lub średniego wykształcenia technicznego. Organy administracji na ogół przyjmują, że ukończenie uczelni wyższej o kierunku technicznym albo technikum spełnia obowiązujące wymagania. Nie ma także przeszkód prawnych, aby uznać, że absolwenci liceów zawodowych również spełniają ten warunek, o ile profil ich wykształcenia odpowiada wykształceniu technicznemu.
Istotnym czynnikiem, wpływającym na jakość badań technicznych pojazdów, jest poziom wyszkolenia diagnostów. Kursy z zakresu diagnostyki samochodowej, prowadzone przez odpowiednie jednostki, stanowią uzupełnienie kształcenia realizowanego w średnim i wyższym szkolnictwie technicznym. W załączniku do rozporządzenia o szkoleniu i egzaminowaniu diagnostów [3] podzielono szkolenie diagnostów na podstawowe i specjalistyczne oraz zamieszczono szczegółowe programy nauczania. Kandydaci na diagnostów wykonujących badania techniczne pojazdów muszą ukończyć wszystkie części szkolenia przewidziane w programie nauczania:

• część I – szkolenie podstawowe dotyczące przeprowadzania okresowych badań technicznych pojazdów w zakresie sprawdzenia oraz oceny prawidłowości działania zespołów i układów pojazdu, zwłaszcza pod względem bezpieczeństwa jazdy i ochrony środowiska;
• część II – szkolenie specjalistyczne w zakresie badania technicznego autobusu, którego dopuszczalna prędkość na autostradzie i drodze ekspresowej wynosi 100 km/h;
• część III – szkolenie specjalistyczne w zakresie przeprowadzania badań technicznych pojazdów przeznaczonych do przewozu towarów niebezpiecznych;
• część IV – szkolenie specjalistyczne w zakresie przeprowadzania badań technicznych pojazdów przystosowanych do zasilania gazem;
• część V – szkolenie specjalistyczne w zakresie przeprowadzania badań technicznych:

–    związanych z badaniem pojazdów zarejestrowanych po raz pierwszy za granicą (przed pierwszą rejestracją w kraju),
–    pojazdów skierowanych przez organ kontroli ruchu drogowego lub starostę, o ile wymagają specjalistycznego badania,
–    pojazdów, w których dokonano zmian konstrukcyjnych lub wymiany elementów powodujących zmianę danych w dowodzie rejestracyjnym.

W programie nauczania zostały określone: zakres szkolenia, wymagane efekty szkolenia, plan nauczania i ważniejsze założenia do planu nauczania. Po odbyciu szkolenia jego uczestnicy otrzymują stosowne zaświadczenie.
Należy podkreślić, że diagności, którzy nabyli uprawnienia do wykonywania badań technicznych pojazdów na podstawie wcześniejszych przepisów:

• zachowują te uprawnienia w zakresie, na jaki zostały wydane, oraz uznaje się ich za spełniających wymagania określone w obecnej wersji rozporządzenia;
• mogą uzyskać uprawnienia do przeprowadzenia nowych rodzajów badań pojazdów po ukończeniu odpowiedniej części szkolenia i zdaniu z wynikiem pozytywnym egzaminu kwalifikacyjnego (dotyczy to przypadku, gdy nie posiadali wszystkich uprawnień).

2.2. Egzamin kwalifikacyjny
Egzamin kwalifikacyjny zarówno kandydatów na diagnostów, jak i diagnostów uzupełniających swoje uprawnienia przeprowadza komisja powołana przez dyrektora Transportowego Dozoru Technicznego (TDT), po złożeniu wniosku o przeprowadzenie egzaminu i uiszczeniu stosownej opłaty. Określono wzór takiego wniosku. Do wniosku należy dołączyć kserokopię dowodu uiszczenia opłaty za egzamin. Dyrektor TDT zamieszcza na stronach internetowych tej instytucji informacje o terminie i miejscu egzaminu.
Egzamin kwalifikacyjny obejmuje:

• część teoretyczną (50 pytań w formie testu jednokrotnego wyboru i 1 zadanie opisowe);
• część praktyczną polegającą na przeprowadzeniu badania technicznego pojazdu (zakres badania określa komisja), wydaniu oceny dotyczącej stanu technicznego tego pojazdu i wypełnieniu obowiązujących dokumentów.

Warunkiem dopuszczenia do części praktycznej egzaminu jest uzyskanie pozytywnego wyniku z części teoretycznej. Uczestnicy egzaminu otrzymują zaświadczenie potwierdzające zdanie egzaminu kwalifikacyjnego, które jest niezbędne do ubiegania się o wydanie uprawnienia diagnosty do wykonywania badań technicznych pojazdów. W innym przypadku uczestnicy egzaminu otrzymują pismo informujące o uzyskanych wynikach.
Obecnie obowiązujące przepisy [3] zobowiązują osoby, które zamierzają uzyskać uprawnienia diagnosty, do zdawania egzaminu z całego zakresu uprawnień stacji. W przypadku gdy uczestnik egzaminu uzyska pozytywny wyniku egzaminu teoretycznego z części 1 (zakres szkolenia podstawowego), a jednocześnie nie uzyska pozytywnego wyniku egzaminu teoretycznego z części od 2 do 5 (zakres szkolenia specjalistycznego), to może w okresie do 6 miesięcy przystąpić do kolejnego egzaminu z niezliczonej części teoretycznej. Jest to rozwiązanie korzystne dla osób ubiegających się o uprawnienia diagnosty, ponieważ w przypadku niepowodzenia nie ma potrzeby powtarzania całego egzaminu teoretycznego.
Przepisy umożliwiają również uczestnikom egzaminu kwalifikacyjnego z części teoretycznej korzystanie z dzienników ustaw zawierających akty normatywne obejmujące tematykę egzaminu. Takie rozwiązanie jest w pełni uzasadnione, ponieważ w trakcie pracy zawodowej na stacji kontroli pojazdów przepisy dotyczące badań technicznych pojazdów wręcz wymagają od diagnosty, aby posługiwał się aktami prawnymi.

3. Uwagi końcowe
Aktualne przepisy nie stwarzają możliwości ubiegania się o uprawnienia potrzebne do pracy tylko w podstawowej stacji kontroli pojazdów. Diagnosta pracujący w stacji podstawowej musi również posiadać uprawnienia z zakresu badań stacji okręgowej, mimo że nie będzie mógł ich wykonywać.
W ustawie – Prawo o ruchu drogowym posłużono się pojęciem zatrudnienia jako formą, w której diagnosta może wykonywać badania techniczne w stacji kontroli pojazdów. Umożliwia to przedsiębiorcy prowadzącemu stację kontroli pojazdów stosowanie następujących form zatrudnienia diagnostów:

• umowa o pracę; 
• cywilnoprawne formy zatrudnienia (umowa zlecenia, umowa o dzieło);
• samozatrudnienie (w przypadku gdy przedsiębiorca prowadzi własną stację i jest jednocześnie uprawnionym diagnostą).

Diagnosta może być zatrudniony w więcej niż jednej stacji kontroli pojazdów tego samego pracodawcy. Należy tylko zgłosić ten fakt staroście i uzyskać odpowiednie pieczątki dla każdej ze stacji. Diagnosta może być również zatrudniony u kilku różnych pracodawców. Wówczas każdy z nich powinien zgłosić ten fakt do starosty, co pozwoli uzyskać pieczątki identyfikacyjne.
Starosta cofa diagnoście uprawnienie do wykonywania badań technicznych, jeżeli w wyniku wykonanej kontroli stwierdzono:

• przeprowadzenie przez diagnostę badania technicznego niezgodnie z określonym zakresem i sposobem wykonania,
• wydanie przez diagnostę zaświadczenia albo dokonanie wpisu do dowodu rejestracyjnego pojazdu niezgodnie ze stanem faktycznym lub przepisami.

W przypadku cofnięcia diagnoście uprawnienia do przeprowadzania badań technicznych ponowne uprawnienie nie może być wydane wcześniej niż po upływie 5 lat od dnia, w którym decyzja o cofnięciu stała się ostateczna.

dr inż. Kazimierz Sitek

Literatura
1.Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2014/45/UE z 3.04.2014 r. w sprawie okresowych badań zdatności do ruchu drogowego pojazdów silnikowych i ich przyczep oraz uchylająca dyrektywę 2009/40/WE (Dz. Urz. UE L 127 z 29.04.2014 r.).
2.Rozporządzenie Ministra Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej z 26.06.2012 r. w sprawie zakresu i sposobu przeprowadzania badań technicznych pojazdów oraz wzorów dokumentów stosowanych przy tych badaniach (Dz. U. z 2015 r., poz. 776, z późn. zm.).
3.Rozporządzenie Ministra Infrastruktury i Rozwoju z 28.11.2014 r. w sprawie szkolenia i egzaminowania diagnostów oraz wzorów dokumentów z tym związanych (Dz. U. z 2014 r., poz. 1836).
4.Ustawa z 20.06.1997 r. – Prawo o ruchu drogowym (Dz. U. z 2020 r., poz. 110).