Gaz ziemny (CNG) i gaz płynny, propan-butan (nazywany LPG) jako paliwa alternatywne są stosowane do silników pojazdów samochodowych już od bardzo dawna. Skala zastosowania w świecie gazu ziemnego na dzisiaj jest niewielka, a w warunkach krajowych śladowa, pomimo że w latach pięćdziesiątych i osiemdziesiątych ub. wieku podejmowane były specjalne programy rządowe dla upowszechnienia tego gazu w zastosowaniu do zasilania pojazdów samochodowych. Korzystne relacje cenowe gazu propan w stosunku do paliwa tradycyjnego, jak również możliwości jego (w odniesieniu do pojazdów nowych) czystszego spalania spowodowały zainteresowanie się nim niektórych producentów pojazdów.
Rosnący stopień komplikacji systemów zasilania silników wymusił konieczność opracowania przez Grupę ds. Konstrukcji Pojazdów EKG/ONZ z siedzibą w Genewie wymagań w tym zakresie w formie regulaminów, do stosowania których Polska się zobowiązała, przystępując do porozumienia o wzajemnym uznawaniu homologacji na wyposażenie i części pojazdów.
Obecnie obowiązuje:
- regulamin Nr 67 z poprawką 01, dotyczący zespołów instalacji przystosowującej pojazd do zasilania gazem propan-butan (LPG),
- regulamin Nr 110 dla zespołów instalacji przystosowującej pojazd do zasilania CNG.
W aktualnie obowiązującym rozporządzeniu dotyczącym wydawania lub cofania homologacji (Dz. Ust. z 2003 r. Nr 232, poz. 2333) zostały określone zasady przeprowadzania badań homologacyjnych, kontroli zgodności produkcji lub montażu z warunkami homologacji, wzory dokumentów oraz jednostki upoważnione do przeprowadzania badań. Natomiast szczegółowe warunki, jakim powinny odpowiadać pojazdy z zamontowaną instalacją gazową określone zostały w rozporządzeniu w sprawie warunków technicznych pojazdów oraz zakresu ich niezbędnego wyposażenia (Dz. Ust. z 2002 r. Nr 32 z późniejszymi zmianami). W załączniku do tego rozporządzenia dotyczącego warunków dodatkowych dla pojazdu przystosowanego do zasilania gazem zawarto wykaz obowiązkowego wyposażenia instalacji gazowej w zależności od rodzaju gazu i daty przystosowania. Obowiązujące aktualnie przepisy powinny uniemożliwić rejestrację, a więc i eksploatację pojazdów z niesprawdzoną instalacją gazową niewiadomego pochodzenia. W rzeczywistości tak się nie dzieje. Powstaje pytanie, jak zorganizować nadzór wymuszający realizację tych zasad?
Pojawiają się ostatnio informacje, że właściciele nie dopełniają często obowiązku zgłaszania do właściwego miejscowo starosty faktu zamontowania instalacji gazowej w pojeździe. Podczas wykonywania badań technicznych należy te pojazdy, których dowód rejestracyjny nie posiada odpowiedniego wpisu, uznawać za niespełniające wymaganych warunków technicznych.

To, moim zdaniem, zmusiłoby użytkownika pojazdu do dopełnienia tego obowiązku. Podmioty posiadające homologację pozwalającą im na dokonywanie montażu instalacji są zobowiązane do prowadzenia ścisłej ewidencji wydanych wyciągów ze świadectw homologacji niezależnie od tego, jaki warsztat w jego sieci dokonał montażu. Jeżeli organ dokonujący wpisu do dowodu rejestracyjnego będzie dokonywał właściwej weryfikacji dokumentów przedstawianych przez właściciela pojazdu (faktury za montaż i wyciąg ze świadectwa homologacji) oraz sprawdzał czy wyciąg został wydany przez podmiot posiadający homologację, cel zostanie osiągnięty. Oczywiście, wydziały komunikacji muszą posiadać aktualne wykazy upoważnionych podmiotów wraz z warsztatami w ich sieci. Przygotowywane obecnie w Ministerstwie Infrastruktury projekty nowych rozporządzeń w sprawie homologacji pojazdów, mam nadzieję, będą zawierać przepisy, które w znaczny sposób ograniczą wykazane powyżej nieprawidłowości. Zgodnie z art. 81 ust. 4 ustawy Prawo o ruchu drogowym (Dz. Ust. Nr 108, poz. 908 z 2005 r.), pojazdy zasilane gazem podlegają obowiązku corocznego okresowego badania technicznego dokonywanego w stacji kontroli pojazdów (SKP) posiadającej zezwolenie starosty.

A. Wymagania dla pojazdów zasilanych gazem zależą od:
1. Daty pierwszej rejestracji pojazdu na terenie Polski – od tego zależy wymagana emisja spalin (Dz. U. Nr 154 z 29.12.2001, poz. 1810):
a) do 30.09.1986,
b) od 1.10.1986 do 30.06.1995,
c) po 30.06.1995 do 31.12.2001,
d) po 31.12.2001.
2. Daty uzyskania adnotacji w dowodzie rejestracyjnym pojazdu o przystosowaniu do zasilania gazem – od tego zależy dobór elementów instalacji LPG:
a) do 31.03.2002 wymagania dla elementów zgodnie z regulaminem EKG/ONZ nr 67R 00,
b) od 1.04.2002 wymagania dla elementów zgodnie z regulaminem EKG/ONZ nr 67R 01.

B. Dopuszczenie do ruchu pojazdu zasilanego gazem
1. Spełnienie wymagań w zakresie podstawowym.
2. Uzyskanie adnotacji w dowodzie rejestracyjnym pojazdu o przystosowaniu do zasilania gazem:
a) do 31.12.2001 – wpisu w dowodzie rejestracyjnym dokonywała stacja diagnostyczna – po wykonaniu dodatkowego badania;
b) od 1.01.2002 – wpisu w dowodzie rejestracyjnym dokonują wydziały komunikacji na podstawie ,,Wyciągu ze świadectwa homologacji sposobu montażu instalacji przystosowującej pojazd do zasilania gazowego”;
c) od 17.10.2003 – jak wyżej (b) oraz dodatkowo na podstawie faktury za montaż instalacji wydanej przez upoważniony do montażu zakład (zgłoszony na listę ITS).

C. Uzyskanie aktualnie adnotacji o przystosowaniu pojazdu do zasilania gazem jest możliwe, jeżeli zostały spełnione poszczególne wymagania zawarte w obowiązujących aktualnie przepisach.
1.) Zakład montażowy instalatora powinien:
a) stosować procedury zapewniające sposób montażu instalacji zgodne z wydanym świadectwem homologacji;
b) być wpisany do świadectwa homologacji – znajdować się na liście prowadzonej przez ITS;
c) posiadać urządzenia wymagane w stosunku do stacji przeprowadzających badania techniczne pojazdów (wieloskładnikowy analizator spalin).
2.) “Wyciąg ze świadectwa homologacji” – dokument, na podstawie którego dokonuje się odpowiedniego wpisu w dowodzie rejestracyjnym pojazdu o jego przystosowaniu do zasilania gazem:
a) powinien być zgodny ze wzorem występującym w załączniku nr 2 do ww. rozporządzenia;
b) powinien zostać opatrzony wymaganymi oryginalnymi pieczęciami i podpisami – instalatora oraz zakładu montażowego.
3.) Przedstawienie faktury za montaż instalacji wydanej przez upoważniony do montażu zakład (zgłoszony na listę ITS).
4.) Zgłoszenie faktu dokonania adaptacji na zasilanie gazem odpowiedniemu organowi administracji terenowej, który wydał dowód rejestracyjny pojazdu w terminie nie później niż 30 dni od daty dokonania zmiany.

D. Zakres kontroli na SKP – określa rozporządzenie w sprawie zakresu i sposobu przeprowadzania badań technicznych pojazdów oraz wzorów dokumentów stosowanych przy tych badaniach (Dz. Ust. Nr 227, poz. 2250 z 2003 r., Nr 249, poz. 2499 z 2004r.i nr 155,poz. 1302 z 2005 r.)
Szczególnie ważna jest dokładna kontrola instalacji podczas okresowych przeglądów technicznych na SKP w tych pojazdach, dla których użytkownik uzyskał wpis o przystosowaniu do zasilania gazem w wydziale komunikacji, ponieważ:
a) zakład dokonujący montażu nie jest przez kogokolwiek kontrolowany w zakresie wykonywanej pracy;
b) zakłady często, dążąc do obniżenia kosztów materiałów (zaniżanie cen), świadomie nie montują wszystkich wymaganych elementów;
c) dokumenty homologacyjne (wyciągi) są podpisywane ,,in blanco” przez właścicieli homologacji w celu uproszczenia procedur obiegu dokumentów;
d) zamontowane elementy nie zawsze odpowiadają wymienionym na wyciągu i nie zawsze spełniają wymagania odpowiednich przepisów.

Badanie techniczne obejmuje następujące czynności:
1.) Sprawdzenie dokumentacji na zbiornik gazu (paszport zbiornika)-ważność protokółu i decyzji wydanej przez Transportowy Dozór Techniczny (TDT).
2.) Poprawność doboru elementów instalacji gazowej (Dz. U. nr 32, poz. 262 z 2002 r.).
a) Kompletację instalacji oraz sposób jej połączenia i umieszczenia w pojeździe określa podmiot, który uzyskał świadectwo homologacji na podstawie danych w świadectwie homologacji sposobu montażu instalacji przystosowującej pojazd do zasilania gazowego” – w przypadku zastrzeżeń właściciel pojazdu powinien zwrócić się do właściciela świadectwa homologacji celem doprowadzenia instalacji do stanu odpowiadającego wymaganiom prawnym;
b) oznaczenia wymagane na elementach instalacji gazowej – czy elementy instalacji zasilania gazem płynnym są zaopatrzone w oznakowanie homologacyjne (cecha „E” w kółku); dotyczy to instalacji dopuszczanej po raz pierwszy do ruchu po dniu 30 maja 1999 r., a dla gazu ziemnego po dniu 31 grudnia 2003 r.; przed tymi datami dopuszcza się inne oznakowanie bezpieczeństwa.
Dla instalacji LPG (na propan – butan) dotyczy to elementów:
- wlew gazu;
- zbiornik;
- osprzęt zbiornika (zawór napełniania, urządzenie ograniczające napełnianie zbiornika do 80 % pojemności wodnej, wskaźnik poziomu gazu, zdalny zawór odcinający, zawór bezpieczeństwa – ewent. bezpiecznik termiczny, zawór wypływu z urządzeniem ograniczającym wypływ – lub wielozawór łączący te wszystkie elementy w jedną całość);
- obudowa wielozaworu (komora szczelna);
- elektrozawór gazu (zespół filtrujący);
- reduktor-parownik;
- przełącznik elektroniczny benzyna/gaz;
- układy sterujące ilością gazu (jeżeli sterują zamykaniem i otwieraniem zaworów na dopływie gazu);
- przewody gazowe (elastyczne);
- wtryskiwacze gazu, magistrala gazu;
- czujniki ciśnienia gazu.
Dokładny zakres (dla poszczególnych okresów) podany został w tabeli zawartej w rozporządzeniu w sprawie warunków technicznych pojazdów (Dz. U. Nr 32 z 31.12.2002 r. załącznik nr 9).
c) dobór zbiornika i zaworu bezpieczeństwa – zbiornik typu homologowanego z określonym zaworem bezpieczeństwa (wielozaworem) – możliwe konfiguracje zbiornika z osprzętem określa producent w dokumentacji zbiornika, niedopuszczalny jest montaż razem tych elementów, jeżeli nie zostały razem homologowane.

3.) Kontrola stanu ogólnego instalacji polegająca na sprawdzeniu:
- zbiornika, czy nie nosi śladów przeróbek;
- przewodów metalowych wysokiego ciśnienia, czy są prawidłowo ukształtowane, bez załamań i otarć;
- przewodów elastycznych, czy nie wykazują pęknięć, uszkodzeń lub śladów zestarzenia się materiału;
- przewodów niskiego ciśnienia i wentylacyjnych, czy na ich końcach znajdują się metalowe opaski odpowiednio zaciśnięte;
- czy w instalacji zasilania gazem ziemnym przed reduktorem znajduje się funkcjonujący wskaźnik ciśnienia gazu o pośrednim przenoszeniu wskazań;
- przewodów elektrycznych doprowadzających prąd do elektrozaworów.

4.) Sprawdzenie poprawności montażu instalacji w pojeździe:
a) ,,dopływ gazu do układu dolotowego, gdy silnik nie pracuje, oraz po przełączeniu na inne paliwo powinien być zatrzymany” – należy zwracać uwagę na sterowanie zdalnym zaworem odcinającym na zbiorniku, nie może być zasilany napięciem (nie może być otwarty, tzn. nie może wypływać gaz ze zbiornika), jeżeli silnik nie pracuje, nawet jeżeli włączony jest tylko zapłon (,,dopuszczalna zwłoka 2 sekundy”);

b) “przez żaden element instalacji, w którym znajduje się gaz, nie może płynąć prąd elektryczny” – nie dopuszczalne jest podłączenie masy cewki zdalnego zaworu odcinającego (na zbiorniku, wielozaworze) do obudowy zbiornika, wymagane jest podłączenie dodatkowego przewodu masowego, dotyczy także wskaźników poziomu gazu i rezerwy;

c) wymagany jest minimum 1 bezpiecznik zabezpieczający instalację elektryczną przed przeciążeniem;

d) ,,elementy mocowania oraz części pojazdu przylegające do zbiornika (butli) powinny być oddzielone od niego przekładką elastyczną nieabsorbującą wilgoci” – oddzielenie zbiornika za pomocą podkładki nieabsorbującej wilgoć, także przy mocowaniu zbiorników toroidalnych;

e) wymóg stosowania zaworów jednokierunkowych przy łączeniu zbiorników;

f) ,,przewody miedziane na całej długości powinny być zabezpieczone osłoną gumową lub z tworzywa sztucznego”;

g) stosowanie dodatkowej elektroniki układów sterujących ilością gazu – współpracujących z sondą lambda w celu spełnienia wymaganych norm emisji spalin (węglowodory – CH – na biegu jałowym i przy podwyższonych obrotach; współczynnik lambda – przy podwyższonych obrotach) w pojazdach z sondą lambda i z katalizatorem.

Stosowanie nieodpowiedniej elektroniki lub niewłaściwa jej konfiguracja w danym pojeździe prowadzi do uszkodzeń katalizatora i uniemożliwia zapewnienie wymaganych norm emisji spalin zarówno na gazie, jak i na benzynie. W większości przypadków celem spełnienia tych wymagań w pojazdach bez wymaganej elektroniki należy wymienić uszkodzony katalizator na nowy.

5.) Sprawdzenie szczelności instalacji – poprzez pokrycie preparatem pieniącym (np. roztworem mydlanym) lub wykrywaczem gazu miejsc połączeń przewodów i elementów instalacji, gniazda zaworu bezpieczeństwa i zaworu napełniania oraz elektrozaworu gazowego - piankowy tester szczelności (metoda bąbelkowa) lub detektor gazu (z regulowanym tłem) – pomiar emisji węglowodorów).
6.) Sprawdzenie prawidłowości funkcjonowania poszczególnych zespołów instalacji przy pomocy urządzenia diagnostycznego (walizka, wózek).

Elektrozawór gazowy (o ile występuje) sprawdzamy poprzez:
- uruchomienie silnika przy ustawieniu przełącznika na zasilanie gazowe;
- odłączenie przewodu elektrycznego doprowadzającego prąd do cewki sprawdzanego zaworu.
Po wypaleniu resztek gazu z reduktora silnik powinien zatrzymać się.

Elektrozawór paliwa bazowego (o ile występuje) sprawdzamy poprzez:
- uruchomienie silnika przy ustawieniu przełącznika na zasilanie paliwem bazowym;
- odłączenie przewodu elektrycznego doprowadzającego prąd do cewki sprawdzanego zaworu.
Po wypaleniu resztek paliwa silnik powinien zatrzymać się.

Zawór ograniczający wypływ gazu płynnego (LPG) sprawdzamy poprzez:
- odłączenie przewodu wysokiego ciśnienia przy zbiorniku, przy jednoczesnym zamknięciu wypływu gazu z głównego zbiornika;
- szczelne połączenie końcówek urządzenia do kontroli działania zaworu ograniczającego wypływ gazu ze zbiornikiem i przewodem wysokiego ciśnienia;
- przełączenie na zasilanie gazowe;
- obserwację wskazań manometru urządzenia po otwarciu zaworów, zbiornika i urządzenia.
Zawór uznaje się za sprawny, jeżeli po wychyleniu się wskazówki manometru urządzenia pod wpływem doprowadzonego ciśnienia gazu nastąpi natychmiastowy zauważalny spadek ciśnienia (zmniejszenie wychylenia wskazówki).

Urządzenie (zawór) ograniczające stopień napełnienia zbiornika gazu płynnego (LPG) sprawdzamy w następujący sposób:
- sprawdzamy czy zbiornik jest opróżniony (silnik nie daje się uruchomić po przełączeniu na zasilanie gazowe);
- napełniamy zbiornik ilością gazu (dm3) odpowiadającą 0,8 pojemności geometrycznej zbiornika.
Urządzenie (zawór) uznaje się za sprawne, jeżeli po napełnieniu zbiornika do 0,8 jego pojemności (ust. 1 pkt 2) nastąpi odcięcie dopływu gazu. Podczas kontroli dopuszcza się napełnianie zbiornika gazem najwyżej do 0,85 jego pojemności geometrycznej (w przypadku niesprawności urządzenia (zaworu) ograniczającego). Nadmierną ilość gazu (powyżej 0,8 pojemności geometrycznej zbiornika) należy bezzwłocznie usunąć, wykorzystując pracę silnika pojazdu. Dopuszcza się potwierdzanie sprawności urządzenia – zaworu – ograniczającego stopień napełniania zbiornika gazu płynnego przez pracownika stacji tankowania gazu, posiadającego ważne zaświadczenie Transportowego Dozoru Technicznego o ukończeniu odpowiedniego przeszkolenia.
7.) Sprawdzenie parametrów emisji spalin podczas pracy silnika na gazie – wartość emisji zanieczyszczeń gazowych (zadymienia) spalin, zmierzona zgodnie z załącznikiem nr 4 do rozporządzenia, nie może przekraczać dopuszczalnego dla danego pojazdu poziomu zarówno przy zasilaniu gazem, jak i paliwem bazowym.
8.) Ocena wyników. Wynik badania uznaje się za pozytywny, jeżeli podczas kontroli nie stwierdzono żadnego odchylenia od wymagań określonych w załączniku do rozporządzenia.
W dobie postępujących zmian w technologiach stosowanych przy adaptacji aut na zasilanie gazem (sekwencyjne wtryski gazu w fazie lotnej, wtryski gazu w fazie płynnej) wskazane jest, aby pracownicy stacji diagnostycznych zapoznawali się z aktualnie stosowanymi rozwiązaniami bądź to przez odpowiednią literaturę fachową, bądź przez systematyczny udział w szkoleniach organizowanych przez firmy w tym zakresie.
W najbliższych latach poszczególne kraje europejskie, a w tym także i Polska, będą wprowadzały regulamin Nr 115, który wymaga homologacji dla poszczególnych rodzin pojazdów. Homologacja udzielona zgodnie z tym regulaminem dokładnie określa zakres pojazdów, na które może dany właściciel homologacji wydać “Wyciąg ..” (np. Opel, Skoda, Fiat, itp.) oraz dokładnie jakie elementy instalacji gazowych mogą być zamontowane (producent, typ, numer homologacji cząstkowej itp.). Aktualna wersja regulaminu R 115 przewiduje oddzielne homologacje dla poszczególnych poziomów emisji spalin (EURO 4, EURO 5 itd.) nawet dla tych samych modeli aut. Każdą zamontowaną instalację spełniającą wymagania tego regulaminu będzie można łatwo zidentyfikować, ponieważ będzie wyposażona w tabliczkę znamionową mocowaną na stałe do podwozia aut adaptowanych na zasilanie gazem.

Jerzy Folga Koalicja na rzecz Autogazu