Dochodzenie roszczeń odszkodowawczych

Przy rozliczeniu kosztów napraw powypadkowych coraz częściej dochodzi do sporów niemożliwych do rozstrzygnięcia na drodze polubownej. W takich sytuacjach jedynym sposobem uzyskania należnego odszkodowania może być skierowanie sprawy do rozpatrzenia na drodze postępowania sądowego. Rozstrzygnięcie sporu następuje wówczas przez wydanie orzeczenia sądu.

Zgodnie z obowiązującym prawem1 odszkodowanie za szkodę komunikacyjną powinno być wypłacone na podstawie:
- uznania roszczenia uprawnionego w wyniku ustaleń dokonanych przez zakład ubezpieczeń w postępowaniu likwidacyjnym;
- ugody zawartej pomiędzy uprawnionym a zakładem ubezpieczeń;
- prawomocnego orzeczenia sądu.
Przedstawione sposoby dochodzenia roszczeń różnią się zarówno co do metod rozstrzygania sporów powstałych w trakcie procesu likwidacji szkody, jak również inna jest wysokość i sposób ponoszenia kosztów związanych z ustaleniem i dochodzeniem odszkodowania. Zarówno w przypadku uznania roszczenia jak i ugody, to zainteresowane strony decydują (w czasie prowadzonych negocjacji) o sposobie i wysokości wypłaty odszkodowania. W przypadku rozstrzygania sporu przez sąd (arbitrażowy lub powszechny) strony muszą zaakceptować prawomocne orzeczenie wydane przez instytucję nie będącą stroną w postępowaniu likwidacyjnym.

Uznanie roszczenia uprawnionego

Zakład ubezpieczeń po otrzymaniu zawiadomienia o szkodzie rozpoczyna postępowanie likwidacyjne mające na celu ustalenie stanu faktycznego zdarzenia, zasadności zgłoszonych roszczeń i wysokości odszkodowania. Obecnie przy likwidacji szkód komunikacyjnych najczęściej stosowana jest praktyka polegająca na wypłacie odszkodowania w wysokości wyznaczonej przez zakład ubezpieczeń. Uprawniony do odszkodowania po złożeniu zawiadomienia o szkodzenie biernie oczekuje na określenie przez zakład ubezpieczeń zakresu szkody i propozycję wypłaty odszkodowania. Jeżeli poszkodowany akceptuje wielkość wyznaczonego odszkodowania zakład ubezpieczeń wypłaca pieniądze bez konieczności dokumentowania rzeczywiście poniesionych kosztów. Jeżeli zaproponowana przez zakład ubezpieczeń kwota zaspokaja oczekiwania uprawnionego wówczas dochodzi do zakończenia procesu likwidacji szkody.
Coraz częściej dochodzi jednak do sytuacji, w której poszkodowany bądź uprawniony nie zgadza się ze sposobem wyznaczenia odszkodowania lub jego wysokością. Należy wówczas we własnym zakresie określić wysokość roszczenia. Oczywiście można wyznaczyć należne odszkodowanie na początku postępowania likwidacyjnego. W takich sytuacjach zakład ubezpieczeń podejmuje decyzję o uznaniu roszczenia w całości bądź w części lub o odmowie wypłaty odszkodowania. W przypadku niekorzystnej decyzji uprawniony do odszkodowania może odwołać się do jednostki nadrzędnej nad tą, która zajmowała się bezpośrednio likwidacją szkody (np. oddział okręgowy). Podtrzymanie przez zakład ubezpieczeń decyzji kończy najczęściej możliwość zakończenia procesu likwidacji szkody w sposób ugodowy. W każdej sytuacji, w której zakład ubezpieczeń nie wypłaca odszkodowania lub wypłaca odszkodowanie w wysokości niższej niż określona w żądaniu uprawnionego, powinien poinformować o możliwości dochodzenia roszczeń na drodze sądowej2 .

Instytucje nadzoru

W celu ochrony interesów osób ubezpieczonych oraz uprawnionych z umowy ubezpieczenia powołane zostały instytucje nadzoru ubezpieczeniowego oraz Rzecznika Ubezpieczonych. Organem nadzoru jest komisja Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych. Jednym z zadań Komisji jest kontrola działalności oraz podejmowanie działań mających na celu zapewnienie zgodności działań zakładów ubezpieczeniowych z obowiązującym prawem.
Rzecznik Ubezpieczonych zobowiązany jest do podejmowania działań w zakresie ochrony interesów osób ubezpieczonych. Swoje zadania Rzecznik realizuje między innymi poprzez rozpatrywanie indywidualnych skarg kierowanych do Rzecznika. Jeżeli uprawniony do odszkodowania uznaje, iż sposób przeprowadzenia likwidacji szkody komunikacyjnej (np. termin wypłaty odszkodowania czy też jego wysokość) jest nieprawidłowy, wówczas może wnieść do Rzecznika wniosek o zbadanie sprawy. Po przeprowadzonej analizie Rzecznik może wystąpić do zakładu ubezpieczeń o ponowne rozpatrzenie sprawy.

Postępowanie ugodowe

Na każdym etapie postępowania likwidacyjnego może dojść do zawarcia ugody pomiędzy wnoszącym roszczenie a zakładem ubezpieczeń zobowiązanym do wypłaty odszkodowania. Z propozycją ugody może wystąpić zarówno zakład ubezpieczeń jak i uprawniony do odszkodowania. Możliwość zamknięcia procesu likwidacji szkody poprzez zawarcie ugody jest obecnie przez uprawnionych do odszkodowania dość rzadko wykorzystywana. Przyczyn takiego zjawiska należy upatrywać w zbyt niskiej świadomości prawnej osób ubiegających się o odszkodowanie, jak również w mało elastycznym stanowisku zakładów ubezpieczeń. Zawarcie ugody jest korzystnym sposobem rozwiązania sporu. Ugoda taka musi być oczywiście zawarta na warunkach satysfakcjonujących obie strony postępowania.
Negocjacje prowadzone w celu zawarcia ugody związane są najczęściej z ograniczeniem roszczenia z jakim występuje uprawniony do odszkodowania. W takich sytuacjach należy przeanalizować czy zysk związany z szybszym zakończeniem procesu likwidacji oraz to, że nie trzeba ponosić dodatkowych kosztów rekompensuje zmniejszenie kwoty odszkodowania. Zawarcie ugody jest szybszym i tańszym sposobem uzyskania odszkodowania. Jeżeli natomiast stanowisko zakładu ubezpieczeń jest bezkompromisowe to w celu uzyskania należnego odszkodowania trzeba sięgać po środki w postaci skierowania sprawy na drogę postępowania sądowego.

Rozstrzygnięcie przez niezależnego arbitra

Obowiązujące od 1 stycznia 2004 roku prawo stworzyło dla sporów powstałych przy realizacji umów ubezpieczeniowych jeszcze jedną drogę dla ich rozstrzygania. Jest nią utworzony przy Rzeczniku Ubezpieczonych sąd polubowny3 , który rozpoczął swą działalność 5 kwietnia br. Sprawy będą mogły być rozpatrywane przez ten sąd tylko w sytuacji, gdy obie strony wyrażą zgodę na poddanie sporu pod rozstrzygnięcie sądu polubownego. W związku z tym oprócz wniosku uprawnionego do odszkodowania wymagana będzie jeszcze zgoda zakładu ubezpieczeń na uczestnictwo w postępowaniu polubownym. Zaletami tego typu rozwiązywania sporów ubezpieczeniowych ma być krótszy czas oczekiwania na rozstrzygnięcie oraz mniejsze koszty związane z prowadzeniem sporu. Sąd jest właściwy4 dla sporów, w których wartość przedmiotu sporu przekracza 1000 zł.
Wnoszący wniosek o rozstrzygnięcie sporu przez sąd polubowny będzie musiał wnieść opłatę rejestracyjną w wysokości 15 zł, jak również opłatę arbitrażową w wysokości uzależnionej od wielkości przedmiotu sporu. Kosztami postępowania polubownego obciążona zostaje strona przegrywająca. Sąd może w uzasadnionych przypadkach odstąpić od obciążania strony przegrywającej całością lub częścią kosztów. Od wyroku sądu polubownego nie przysługuje odwołanie. § 42. 1. Regulaminu Sądu Polubownego przy Rzeczniku Ubezpieczonych stanowi, iż: “wyrok sądu polubownego oraz ugoda przed nim zawarta mają moc prawną na równi z wyrokiem sądu państwowego w rozumieniu art. 711 kodeksu postępowania cywilnego lub ugodą zawartą przed takim sądem, po stwierdzeniu przez sąd państwowy ich wykonalności”.

Droga sądowa

W sytuacji gdy dochodzi do sporu, którego nie można rozstrzygnąć polubownie tzn. na zasadzie porozumienia stron i konieczne jest rozpoznanie sprawy i wydanie orzeczenia przez sąd powszechny strony sporu oznaczane są poprzez identyfikujące je, charakterystyczne nazwy. I tak w sporze mamy do czynienia z powodem, tj. osobą, która żąda rozstrzygnięcia sporu przez sąd (wnosi pozew) oraz pozwanym tj. osobą, przeciwko której wnosi się pozew. Należy podkreślić, iż skierowanie sprawy do rozstrzygnięcia na drodze postępowania sądowego powinno być poprzedzone wykorzystaniem innych możliwych sposobów zakończenia procesu likwidacji szkody. Sąd powszechny nie jest związany rozstrzygnięciami, jakie mogą zapaść na etapie przedsądowym. Uzyskanie korzystnego rozstrzygnięcia jest w dużej mierze uzależnione od dowodów, jakie strony będą w stanie przedstawić w czasie procesu. Dlatego tak ważne jest przestrzeganie przy likwidacji szkody poniższych zaleceń:
- wszelka dyskusja z zakładem ubezpieczeń jedynie w formie pisemnej (listy polecone z potwierdzeniem odbioru);
- właściwe (precyzyjne) dokumentowanie wielkości straty (np. uszkodzeń pojazdu – sporządzenie własnej dokumentacji fotograficznej)
- prawidłowe określenie wysokości roszczenia
- pisemne wezwanie do zapłaty z dokładnym wyszczególnieniem dochodzonych kwot.
Przed wniesieniem pozwu należy określić, który sąd będzie właściwy do rozpatrzenia danego sporu. Spór powstały przy realizacji umowy ubezpieczenia może być rozstrzygnięty przez sąd właściwy dla miejsca zamieszkania (lub siedziby) ubezpieczonego lub uprawnionego do odszkodowania (WŁAŚCIWOŚĆ MIEJSCOWA). Przy wyborze sądu istotne znaczenie ma również wielkość przedmiotu sporu (WŁAŚCIWOŚĆ RZECZOWA). Właściwymi do rozpoznawania sporów na drodze sądowej – w pierwszej instancji – są sądy rejonowe oraz sądy okręgowe. Właściwość sądu w sprawach o roszczenia majątkowe – w znacznym uproszczeniu – uzależniona jest od wartości przedmiotu sporu. Wszelkie sprawy, w których wartość przedmiotu sporu nie przekracza 30.000,00 zł – należą do właściwości sądów rejonowych, natomiast sprawy, w których wartość przedmiotu sporu przekracza 30.000,00 zł – należą do właściwości sądów okręgowych.
W przypadku, gdy dochodzimy należności na drodze postępowania uproszczonego (z którym mamy do czynienia w sprawach należących do właściwości sądów rejonowych o roszczenia wynikające z umów, jeżeli wartość przedmiotu sporu nie przekracza pięciu tysięcy złotych, a w sprawach o roszczenia wynikające z rękojmi lub gwarancji jakości, jeżeli wartość przedmiotu umowy nie przekracza tej kwoty – art. 5051 kpc), które obejmuje sprawy o niewielkiej wartości przedmiotu sporu, właściwymi są sądy rejonowe.
Istotne przy wnoszeniu pozwu jest właściwe określenie wartości przedmiotu sporu, gdyż od tej wartości zależy właściwość rzeczowa sądu, a ponadto decyduje to – w większości przypadków – o kosztach postępowania cywilnego. W szczególności dotyczy to wysokości wpisu stosunkowego, który zależny jest od wartości przedmiotu sporu. W sprawach o roszczenia pieniężne, zgłoszone choćby w zamian innego przedmiotu, podana kwota pieniężna stanowi wartość przedmiotu sporu.
Należy na każdym etapie postępowania pamiętać o tym, iż rozstrzygnięcie pozostaje sprawą otwartą do czasu uzyskania prawomocnego wyroku sądowego.

Tab. 1.Wady i zalety dochodzenia roszczeń na drodze przedsądowej.

Tab. 2.Wysokość opłaty arbitrażowej w uzależnieniu od wartości przedmiotu sporu (na podstawie załącznika nr 1 do Regulaminu Sadu Polubownego przy Rzeczniku Ubezpieczonych http://www.rzu.gov.pl/).

Tab. 3.Wady i zalety dochodzenia roszczeń na drodze sądowej.

Tab. 4.Wysokość wpisu stosunkowego w uzależnieniu od wartości przedmiotu sporu (podane zostały wartości całego wpisu stosunkowego; dla pozwu w postępowaniu nakazowym lub upominawczym, pobiera się czwartą część wpisu stosunkowego).

Rafał Pogorzelski

ekspert firmy AUTO-ELEMENTS, (www.element.com.pl) rzeczoznawca wpisany na listę biegłych sądowych, wykładowca na szkoleniach z zakresu likwidacji szkód komunikacyjnych, przedstawiciel Fundacji MULTI-EXPERT (www.expert.org.pl)

1 Art. 15 ustawy z dnia 22 maja 2003 r.
o działalności ubezpieczeniowej oraz art. 13 pkt. 1. ustawy z dnia 22 maja 2003 roku o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych; (Dz. U. Numer 124 z 16 lipca 2003 roku).
2 Art. 16 pkt. 3 ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej oraz art. 14 pkt. 3. ustawy z dnia 22 maja 2003 roku o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych; (Dz. U. Numer 124 z 16 lipca 2003 roku).
3 Możliwość organizowania przez Rzecznika sądów polubownych do rozpatrywania sporów pomiędzy ubezpieczającymi, ubezpieczonymi, uposażonymi lub uprawnionymi z umów ubezpieczenia a zakładami ubezpieczeń wynika z art. 20 ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o nadzorze ubezpieczeniowym i emerytalnym oraz Rzeczniku Ubezpieczonych (Dz. U. Numer 124 z 16 lipca 2003 roku).
4 Na wniosek jednej ze stron w przypadku, jeżeli przedmiot sporu nie przekracza 1000 zł Prezes Sąd Polubownego może uznać właściwość postępowania polubownego z uwagi z na stopień skomplikowania lub z innych ważnych przyczyn.