Bezpieczeństwo stanowi podstawę efektywnej, bezwypadkowej współpracy człowieka z maszyną. Nowe koncepcje i zagadnienia, jak na przykład cyfryzacja, wymagają dostosowania obowiązujących obecnie norm. A najbliższym horyzontem czasowym fundamentalnej zmiany jest Rozporządzenie maszynowe 2023/1230.

Rozporządzenie maszynowe 2023/1230 (skrót ang. MR = Machinery Regulation) zastąpi 14 stycznia 2027 r. obecnie stosowaną dyrektywę maszynową 2006/42/WE (w skrócie: DM). Unijne rozporządzenia są stosowane bezpośrednio i nie wymagają wdrożenia do prawa krajowego, a to oznacza, że osoby odpowiedzialne za ocenę ryzyka zawodowego nie mogę liczyć na okres przejściowy. Rozporządzenie nie wymaga ani transpozycji do systemu prawnego wewnętrznego państw członkowskich, ani też ogłoszenia według reguł tego prawa. Od tej daty maszyny wprowadzane do obrotu lub oddawane do użytku będą musiały spełniać wymagania nowego rozporządzenia maszynowego. 
Fundamentalnym celem nowych regulacji jest odpowiedź na dynamiczny rozwój technologiczny oraz priorytety ochrony środowiska. W artykule omówimy kluczowe zmiany wprowadzone przez nowe rozporządzenie.
Na początku jednak przybliżmy terminologię, poczynając od definicji maszyny, bo i ta uległa zmianie. Maszyną jest zespół wyposażony lub przeznaczony do wyposażenia w mechanizm napędowy inny niż bezpośrednio wykorzystujący siłę mięśni ludzkich lub zwierzęcych, składający się ze sprzężonych części lub elementów, z których przynajmniej jedna wykonuje ruch, połączonych w całość mającą konkretne zastosowanie. Maszyną jest produkt gotowy do zainstalowania i zdolny do funkcjonowania w danym stanie jedynie w przypadku, gdy jest zamontowany na środkach transportu (np. żuraw) lub zainstalowany w jakimś budynku lub na konstrukcji (np. podnośnik samochodowy). Nowe Rozporządzenie UE dotyczy także maszyn rolniczych, bo jego celem jest aktualizacja standardów konstrukcyjnych maszyn ze szczególnym uwzględnieniem nowych technologii, takich jak sztuczna inteligencja, cyberbezpieczeństwo. Rozporządzenie Maszynowe rozszerza zakres ochrony przed wpływami zewnętrznymi w przypadku, gdy skutkowałyby one niebezpiecznym zachowaniem maszyny. Ma to wpływ zarówno na ochronę maszyn, jak i zachowanie systemów sterowania (cyberbezpieczeństwo). Producent jest zobowiązany do identyfikacji kluczowych danych lub kluczowego oprogramowania, wersji zainstalowanego oprogramowania, dowodów interwencji. Roboty rolnicze, do niedawna uznawane za futurystyczne, także podlegają interesującym nas tu przepisom. 

Definicja nadzoru i nadzorcy
Zatrzymajmy się na chwilę na sektorze rolniczym, w którym sztuczna inteligencja i automatyzacja po raz pierwszy zajmują centralne miejsce w świetle nowych wymogów. Okazuje się, że nowe rozporządzenie wprowadza kilka zmian, które będą miały istotny wpływ na przyszłość mechanizacji rolnictwa. Wśród elementów bezpieczeństwa wymienionych w rozporządzeniu znajdziemy np. akapit „o zachowaniu całkowicie lub częściowo samoewoluującym maszyn, które wykorzystują metody automatycznego uczenia się”. Zasadniczo są to wszystkie elementy, które w celu poprawy bezpieczeństwa pracy maszyn wykorzystują potencjał uczenia maszynowego (ML) i sztucznej inteligencji (AI). 
Producenci sprzętu i maszyn rolniczych nie ukrywają, że być może najbardziej znaczącą zmianą Machinery Regulation (MR) jest wprowadzenie dotyczące autonomicznych maszyn mobilnych, które zapewniają wszystkie niezbędne funkcje bezpieczeństwa podczas ruchu i operacji, bez ciągłej interwencji operatora. Te autonomiczne maszyny wykorzystują sztuczną inteligencję i uczenie maszynowe. Z tego powodu uważane są za produkty wysokiego ryzyka i przed wprowadzeniem ich na rynek muszą zostać certyfikowane przez instytucję zewnętrzną. 
Należy podkreślić, że ryzyko związane z tymi maszynami może zmieniać się w czasie ze względu na ich samoewoluujące zachowanie, dlatego tak istotne jest zaprojektowanie ich w taki sposób, aby działały przy różnych poziomach autonomii. Aby zapewnić bezpieczeństwo, roboty rolnicze w terenie muszą przebywać w określonych strefach i rejestrować wszystkie dane związane z podejmowanymi decyzjami, przechowując je przez co najmniej rok – a to cenna wskazówka, jeśli chcemy podejmować się serwisowania takich. Co więcej, operatorzy muszą mieć możliwość interwencji w czasie rzeczywistym, aby skorygować wszelkie błędy. 
A co to oznacza dla firm działających na rynku aftermarket? Idąc tym tropem, można domniemywać, że wzrośnie znaczenie diagnostyki predyktywnej (zapobiegawczej). Skądinąd rozporządzenie MR wprowadza także dwie nowe definicje: nadzorcy, odpowiedzialnego za nadzór nad maszyną oraz nadzoru, który umożliwia zdalne sterowanie za pomocą urządzenia. Słowem: maszyna musi informować o wszelkich nieprawidłowościach. Dodatkowo maszyny mobilne muszą być wyposażone w urządzenia wykrywające osoby i przeszkody, które są zawsze aktywne, zarówno podczas czynności operacyjnych, jak i ruchów nieoperacyjnych, takich jak powrót do stacji ładującej czy parkingowej.
Już tylko na przykładzie maszyn rolniczych widać, że wprowadzenie nowego rozporządzenia otwiera drzwi do innowacji i nowych technologii. A oprócz maszyn przemysłowych i do użytku dla konsumentów, MR od 14 stycznia 2027 r. obejmie również niewielkie pojazdy do użytku osobistego i lekkie pojazdy elektryczne, takie jak skutery i rowery, ponieważ są one popularne, a mogą być niebezpieczne dla użytkowników z punktu widzenia bezpieczeństwa technicznego lub przemysłowego.

Wzrost wykorzystania środków cyfrowych spowodował, że oprogramowanie odgrywa coraz ważniejszą rolę w projektowaniu maszyn. A to wprowadziło konieczność zmian w definicji maszyny. To stąd maszyna nieposiadająca jeszcze oprogramowania nie może być kwalifikowana jako maszyna ukończona
Jedną z większych zmian, jakie wprowadzono, jest dodanie definicji „istotnej modyfikacji”. I nic dziwnego, bo niemało firm wprowadza różnego rodzaju modyfikacje na maszynach. Zgodnie z nową definicją „istotna modyfikacja” oznacza zmianę maszyny lub produktu powiązanego dokonaną w sposób fizyczny lub cyfrowy po ich wprowadzeniu do obrotu lub oddaniu do użytku, która nie została przewidziana ani zaplanowana przez producenta i która wpływa na bezpieczeństwo maszyny lub produktu powiązanego, tworząc nowe zagrożenie lub zwiększając istniejące ryzyko

Co jeszcze się zmieni z początkiem 2027 roku?

Ważniejsze zmiany to: wprowadzenie precyzyjnych definicji i pojęć, np. „maszyna nieukończona”, klarownych wymagań dotyczących zdrowia i bezpieczeństwa oraz procedury oceny zgodności, uwypuklenie roli producenta przy przeprowadzaniu oceny ryzyka dla produktu objętego zakresem stosowania rozporządzenia, wprowadzenie zasady należytej staranności działania dystrybutora, określenie formy instrukcji obsługi, i wreszcie podkreślenie obowiązków państw członkowskich dotyczące nadzoru rynku. Wprowadzono też nowe definicje (m.in. „istotna modyfikacja”) i zmienione definicje niektórych pojęć. Dopuszczono możliwość dostarczania elektronicznej wersji instrukcji obsługi. Instrukcje w wersji papierowej nadal będą udostępniane – jak dotychczas, ale wyłącznie na prośbę klientów. Wprowadzono wymagania odnoszące się do przepisów cyberbezpieczeństwa i sztucznej inteligencji, dodano też ogólnie sformułowane wymagania dotyczące sztucznej inteligencji.
W rozporządzeniu podkreślono, że sektor maszynowy jest ważną gałęzią przemysłu inżynieryjnego i stanowi jeden z przemysłowych filarów gospodarki Unii. Koszty społeczne dużej liczby wypadków powodowanych bezpośrednio przez użytkowanie maszyn można zmniejszyć przez projektowanie i wytwarzanie maszyn bezpiecznych samych w sobie oraz przez właściwe ich instalowanie i konserwację. Państwa członkowskie są odpowiedzialne za ochronę zdrowia i bezpieczeństwa ludzi, w szczególności pracowników i konsumentów, oraz za ochronę środowiska. W preambule MR zapisano, że „rozporządzenie powinno zatem obejmować ryzyko dla bezpieczeństwa wynikające z nowych technologii cyfrowych”. 
W załączniku I, II i III MR dodano również ogólne odniesienia dotyczące produktów wykorzystujących uczenie maszynowe. A to oczywiście rewolucyjne zapisy. Tu wspomnijmy, że pierwsza dyrektywa dotycząca maszyn, dyrektywa 89/392/EWG, została wprowadzona w 1989 roku. Była to odpowiedź na potrzebę ujednolicenia przepisów dotyczących bezpieczeństwa maszyn w różnych krajach członkowskich UE. W 1998 roku została zastąpiona przez dyrektywę 98/37/WE, która wprowadziła dalsze udoskonalenia i uproszczenia. Wreszcie w 2006 roku dyrektywa 2006/42/WE została przyjęta, wprowadzając bardziej szczegółowe i restrykcyjne przepisy, które miały na celu zwiększenie poziomu ochrony zdrowia i bezpieczeństwa użytkowników maszyn.
Po kilku latach dyskusji, negocjacji i wypracowywania tekstu kompromisowego, 29 czerwca 2023 r. w Dzienniku Urzędowym UE opublikowano finalny tekst Rozporządzenia (UE) 2023/1230 w sprawie maszyn oraz w sprawie uchylenia dyrektywy 2006/42/WE Parlamentu Europejskiego i Rady i dyrektywy Rady 73/361/EWG. Producenci i użytkownicy maszyn, integratorzy systemów oraz wszelkie instytucje związane z branżą maszynową zyskają nowy przepis dopasowany do nowych wyzwań wynikających z postępu technicznego i związanych z tym szans i zagrożeń. Rozporządzenie wprowadza także obowiązek przeprowadzania oceny zgodności przez osobę trzecią w odniesieniu do sześciu kategorii maszyn wysokiego ryzyka. Informacje na temat bezpieczeństwa będą musiały być przekazywane wraz z każdym produktem, ale domyślnie stosowane będą instrukcje w formacie cyfrowym. Osoby odpowiedzialne za ocenę ryzyka i zastosowanie regulacji w praktyce wciąż odgrywają kluczową rolę. Co istotne, zmiana ta nie wpłynie na to, kto wykonuje ocenę ryzyka, a w zasadzie nie zmienia nic co do wykonania samej oceny analizy ryzyka
Znawcy tematu podnoszą, że od 2027 r. czekają nas duże zmiany w stosowaniu przepisów w zakresie bezpieczeństwa maszyn. O ile dla inżynierów zmiana może nie być aż tak bardzo zauważalna, to dla prawnika ma znaczenie fundamentalne. Będziemy zobowiązani do stosowania przepisów rozporządzenia bezpośrednio – identycznie we wszystkich państwach członkowskich UE. Na szczęście Komisja Europejska planuje wydanie przewodnika wdrażania rozporządzenia ws. maszyn oraz sukcesywne wydawanie (przez normalizatorów) norm zharmonizowanych (przede wszystkim w nowych obszarach) przed 20 stycznia 2027 r., czyli przed datą stosowania ww. rozporządzenia. Już dziś niemało firm z branży IT czy robotyki z entuzjazmem odnosi się do pomysłów KE. Pamiętajmy, że prymat elektronicznych instrukcji upraszcza komunikację z producentami maszyn oraz końcowymi użytkownikami korzystającymi z rozwiązań firmy w dziedzinie automatyki, robotyki oraz systemów IT.
Podsumowując, Dyrektywa Maszynowa jako całość sprzyja temu, by odbiorcom było łatwiej zapoznać się z zasadami bezpiecznego użytkowania poszczególnych urządzeń oraz temu, by w jak największym zakresie zminimalizować ryzyko związane z ich stosowaniem w praktyce.

Rafał Dobrowolski
Fot. FarmWise