Jednym z podstawowych uprawnień pracowników zatrudnionych na podstawie umowy o pracę jest urlop wypoczynkowy. Jego długość zależy od wykształcenia, stażu i wymiaru czasu pracy pracownika.

Co do zasady termin udzielenia urlopu wypoczynkowego jest ustalony w porozumieniu z pracodawcą, jednakże w przypadku urlopu na żądanie to pracownik może narzucić termin, stawiając go przed faktem dokonanym.
W artykule omawiamy zasady ustalania wymiaru przysługującego pracownikowi urlopu wypoczynkowego i sposób ustalania terminu takiego urlopu, a także przyglądamy się przypadkom i warunkom udzielenia pracownikowi urlopu bezpłatnego, okolicznościowego czy też zdrowotnego.

Urlop wypoczynkowy
Zgodnie z art. 14 kodeksu pracy pracownik ma prawo do wypoczynku, który zapewniają przepisy o czasie pracy, dniach wolnych od pracy i o urlopach wypoczynkowych. Przysługuje mu prawo do corocznego, w minimalnym czasie nieprzerwanego, płatnego urlopu wypoczynkowego. Istotne jest przy tym, że pracownik nie może zrzec się prawa do urlopu. W ciągu 7 dni od zawarcia umowy o pracę pracodawca obowiązany jest poinformować pracownika na piśmie m.in. o wymiarze przysługującego urlopu wypoczynkowego (art. 29 § 3 pkt 3 k.p.). Wystarczające jednak będzie, jeśli wskaże pracownikowi odpowiednie przepisy prawa pracy. Urlopu wypoczynkowego udziela się co do zasady na wniosek pracownika. Również na jego wniosek urlop może być podzielony na części. W takim jednak przypadku co najmniej jedna część urlopu powinna trwać nieprzerwanie przez 14 kolejnych dni kalendarzowych.
Pracownik podejmujący pracę po raz pierwszy uzyskuje prawo do urlopu z upływem każdego miesiąca pracy w roku kalendarzowym, w którym podjął pracę, w wymiarze 1/12 wymiaru urlopu przysługującego mu po przepracowaniu roku. Prawo do kolejnych urlopów nabywa w każdym następnym roku kalendarzowym (art. 153 § 2 k.p.). Innymi słowy, 1 stycznia kolejnego roku zatrudnienia pracownik niejako „z góry” nabywa prawo do urlopu w całym rozmiarze dla danego roku kalendarzowego.
Oznacza to, że w przypadku zatrudnienia pracownika w trakcie roku kalendarzowego nabywa on prawo odpowiednio do części rocznego urlopu z upływem pierwszego miesiąca pracy i po kolejnych w tymże roku kalendarzowym. Dotyczy to pracownika, który nie był dotychczas zatrudniony. Wobec tego urlop cząstkowy będzie obliczany od wymiaru 20 dni urlopu (uzasadnienie wymiaru urlopu – patrz niżej, krok drugi). Za 1 miesiąc pracy pracownik nabędzie prawo do 1/12 z 20 dni urlopu, czyli do 1 i 2/3 dnia. Przy czym 1 dzień urlopu odpowiada 8 godzinom pracy, a tym samym po miesiącu pracy urlop osoby pierwszy raz zatrudnionej wynosi teoretycznie 1 dzień 5 godzin i 20 minut. Jednak co do zasady udziela się go w pełnych dniach.
Wymiar urlopu przysługującego pracownikowi uzależniony jest, co do zasady, od stażu pracy. Pracownikowi zatrudnionemu krócej niż 10 lat przysługuje urlop w wymiarze 20 dni, natomiast pracownikowi zatrudnionemu co najmniej 10 lat – w wymiarze 26 dni. Do stażu pracy wlicza się nie tylko dotychczasowy okres pracy, ale również lata nauki i inne okresy zaliczalne.
Z tytułu ukończenia poszczególnych etapów edukacji pracownikowi zalicza się odpowiednio określony okres wliczany do stażu pracy. Okresy te nie podlegają zsumowaniu.

I tak, z tytułu ukończenia:
1. zasadniczej lub innej równorzędnej szkoły zawodowej – do okresu pracy, od którego zależy wymiar urlopu, zalicza się przewidziany programem nauczania czas trwania nauki, nie więcej jednak niż 3 lata,
2. średniej szkoły zawodowej – do okresu pracy, od którego zależy wymiar urlopu, zalicza się przewidziany programem nauczania czas trwania nauki, nie więcej jednak niż 5 lat,
3. średniej szkoły zawodowej dla absolwentów zasadniczych (równorzędnych) szkół zawodowych – do okresu pracy, od którego zależy wymiar urlopu, zalicza się 5 lat,
4. średniej szkoły ogólnokształcącej – do okresu pracy, od którego zależy wymiar urlopu, zalicza się 4 lata,
5. szkoły policealnej – do okresu pracy, od którego zależy wymiar urlopu, zalicza się 6 lat,
6. szkoły wyższej – do okresu pracy, od którego zależy wymiar urlopu, zalicza się 8 lat.

Wymiar urlopu dla pracownika zatrudnionego w niepełnym wymiarze czasu pracy ustala się proporcjonalnie do wymiaru czasu pracy tego pracownika, biorąc za podstawę przysługujący mu wymiar urlopu (20/26 dni). W takim przypadku przypadający według proporcjonalnego wyliczenia niepełny dzień urlopu zaokrągla się w górę do pełnego dnia.
Jeżeli zatrudnia się pracownika w trakcie roku kalendarzowego, a był on w tym roku kalendarzowym zatrudniony u innego pracodawcy, wówczas musimy ustalić, czy i w jakim wymiarze wykorzystał już przysługujący mu urlop w tym roku kalendarzowym. Zgodnie bowiem z art. 155(1) k.p. w roku kalendarzowym, w którym ustaje stosunek pracy z pracownikiem uprawnionym do kolejnego urlopu, przysługuje mu urlop:
a) u dotychczasowego pracodawcy – w wymiarze proporcjonalnym do okresu przepracowanego u tego pracodawcy w roku ustania stosunku pracy, chyba że przed ustaniem tego stosunku pracownik wykorzystał urlop w przysługującym mu lub w wyższym wymiarze;
b) u kolejnego pracodawcy – w wymiarze:
proporcjonalnym do okresu pozostałego do końca danego roku kalendarzowego – w razie zatrudnienia na czas nie krótszy niż do końca danego roku kalendarzowego,
proporcjonalnym do okresu zatrudnienia w danym roku kalendarzowym – w razie zatrudnienia na czas krótszy niż do końca danego roku kalendarzowego.

Dotyczy to odpowiednio pracownika powracającego do pracy u dotychczasowego pracodawcy w ciągu roku kalendarzowego po trwającym co najmniej miesiąc okresie: urlopu bezpłatnego; urlopu wychowawczego; odbywania zasadniczej służby wojskowej lub jej form zastępczych, okresowej służby wojskowej, przeszkolenia wojskowego albo ćwiczeń wojskowych; tymczasowego aresztowania; odbywania kary pozbawienia wolności; nieusprawiedliwionej nieobecności w pracy.
Należy przy tym pamiętać, iż pracownikowi, który przed ustaniem stosunku pracy w ciągu roku kalendarzowego wykorzystał urlop w wymiarze wyższym niż wynikający proporcjonalnie z czasu przepracowanego u jednego pracodawcy, u kolejnego pracodawcy przysługuje urlop w odpowiednio niższym wymiarze. Jednakże łączny wymiar urlopu w roku kalendarzowym nie powinien być niższy niż wynikający z okresu przepracowanego w tym roku u wszystkich pracodawców, ale też nie wyższy niż wymiar przysługujący pracownikowi w danym roku.

mgr Robert Gorczyca
ekspert prawa pracy
prawnik, specjalista ds. BHP
inspektor ochrony przeciwpożarowej