Prawo

W okresie pandemii wiele osób zostało narażonych na działanie stresu w kilku płaszczyznach. Czym jest stres i kiedy staje się groźny w miejscu pracy?

Stres w miejscu pracy występuje wtedy, kiedy osoby pracujące – pracownicy i pracodawcy – odczuwają dyskomfort psychiczny dotyczący warunków i/lub wymagań pracy w sytuacji, w której w danym momencie warunki i wymagania te przekraczają ich możliwości. Reakcja stresowa to atawizm, którego zadaniem jest przygotowanie człowieka do reakcji na zagrożenie. Z tego powodu w czasie stresu:

• aktywowane są wszystkie układy wewnętrzne człowieka: układ krwionośny, mięśniowo-szkieletowy, trawienny, nerwowy, odpornościowy, zwiększa się wydzielanie adrenaliny, noradrenaliny, tyroksyny, kortyzolu; powoduje to przyspieszanie akcji serca, zwiększanie napięcia mięśni, pogłębianie i przyspieszanie oddechu, wzrost ciśnienia krwi, zmniejszanie wrażliwości na ból, przyspieszanie procesów przemiany materii, wzrost wydolności i siły fizycznej;
• człowiek koncentruje się na zagrożeniu (zadaniu), nie zwraca uwagi na pozostałe rzeczy w otoczeniu (zawężenie uwagi), odczuwa niepokój, lęk, czasem złość, gniew lub strach;
• osoba jest pobudzona, nadruchliwa, niecierpliwa, odczuwa przymus działania, w stanie silnego napięcia może nawet zachować się agresywnie.

Kiedy stres w miejscu pracy staje się groźny?
Gdy wymagania w pracy są dostosowane do możliwości fizycznych lub psychicznych człowieka, osoba ma odpowiednią wiedzę, umiejętności i może korzystać z pomocy innych, problemy w pracy zostają rozwiązane i stres ustępuje. Po okresie wypoczynku możliwe jest podjęcie następnej aktywności.
Poradzenie sobie z trudnościami kończy się sukcesem. Pojawia się uczucie zadowolenia z siebie, z pracy, z przełożonych, ze współpracowników. Osoba uczy się np. nowego sposobu radzenia sobie w trudnych sytuacjach, zwiększają się jej wiedza, umiejętności, doświadczenie zawodowe. Taki rodzaj stresu wzmacnia poczucie wartości pracownika, zachęca do zmian, uczenia się i robienia nowych rzeczy – jest korzystny dla pracownika, jego pracodawcy i całego przedsiębiorstwa.
Gdy nowe wymagania pojawiają się często, trwają długo, są tak duże, że przekraczają możliwości człowieka lub osoba nie ma wiedzy, umiejętności lub wsparcia, potrzebnych do poradzenia sobie z nimi – problemy nie zostają rozwiązane i reakcja stresowa trwa cały czas. Osoba znajduje się w stanie ciągłego napięcia, pobudzenia, aktywacji wszystkich opisanych wcześniej układów wewnętrznych organizmu. W zależności od sytuacji i przyczyny stresu może odczuwać też rożnego rodzaju przykre uczucia, takie jak strach, lęk, złość, gniew. Gdy napięcie utrzymuje się przez długi czas, osoba może zacząć tracić siły, odczuwać wywołane nim zmęczenie i bóle mięśniowo-szkieletowe. Przedłużający się stres zamiast do aktywności zachęca więc do oszczędzania energii. Osoba jest niechętna działaniu, jakimkolwiek zmianom i dodatkowym obowiązkom w pracy. Gdy sytuacja w miejscu pracy nie ulega zmianie, z czasem mogą pojawić się także apatia, smutek, poczucie bezradności, winy, utrata zaufania do samego siebie, a w końcu także utrata zaufania do przełożonych i współpracowników, do firmy.
Taki rodzaj stresu obniża poczucie własnej wartości, czasowo obniża też zdolność do radzenia sobie z nowymi lub trudnymi zadaniami w pracy – jest niekorzystny zarówno dla pracownika, jego pracodawcy, jak i całego przedsiębiorstwa. Powrót do pełnej aktywności zawodowej jest możliwy po okresie wypoczynku i regeneracji organizmu. Może wymagać także częściowej zmiany sposobu pracy, stopniowego wdrażania się do obowiązków zawodowych, wyrozumiałości lub dodatkowej pomocy ze strony przełożonych, współpracowników, rodziny i specjalistów.
Stres związany z pracą sam w sobie nie jest chorobą. To ludzka reakcja na wymagania stawiane przez pracę. Jednak gdy poziom odczuwanego stresu jest duży, utrzymuje się on długo, nie są usuwane jego przyczyny oraz nie równoważy się jego negatywnego wpływu na zdrowie, może z biegiem czasu doprowadzić do różnego rodzaju chorób.

Stres w miejscu pracy-  skutki zdrowotne
Długotrwały stres w miejscu pracy może prowadzić do wyczerpania fizycznego i psychicznego każdej osoby oraz odczuwania przez nią dolegliwości somatycznych. Gdy sytuacje takie powtarzają się wielokrotnie, mogą z upływem czasu doprowadzić do następujących zmian w stanie zdrowia:

• bólów mięśni karku, barków i okolicy krzyżowo-lędźwiowej kręgosłupa;
• owrzodzenia układu pokarmowego oraz bolesnych skurczów jelit;
• obniżenia odporności organizmu i związanych z nią chorób infekcyjnych;
• nadciśnienia tętniczego, udaru mózgu, choroby wieńcowej, zawału mięśnia sercowego,
• depresji, nerwic;
• zwiększenia ryzyka zachorowania na chorobę nowotworową;
• innych (u osób aktywnych zawodowo obniżających napięcie wywołane przez stres za pomocą alkoholu, tytoniu lub środków odurzających mogą występować dodatkowo schorzenia spowodowane nadużywaniem wskazanych substancji).

Stres w miejscu pracy - skutki ekonomiczne
Osoby doświadczające stresu w miejscu pracy są wyczerpane fizycznie i psychicznie, odczuwają dolegliwości somatyczne lub zdrowotne. Z tych powodów mogą częściej:

• nie być w stanie pracować tak efektywnie i wydajnie jak wcześniej,
• popełniać niezamierzone pomyłki i błędy,
• być niechętne zmianom, nowościom w pracy,
• omijać przepisy, zasady bezpieczeństwa, polecenia przełożonych,
• korzystać ze zwolnień lekarskich, brać dni wolne,
• ulegać wypadkom przy pracy,
• tracić zainteresowanie pracą – „wypalać się”,
• w skrajnych wypadkach rezygnować i odchodzić z pracy.

W ten sposób chroniczny i niezmniejszany stres w miejscu pracy może zwiększać koszty funkcjonowania przedsiębiorstwa oraz być przyczyną strat. Podejmowane w pośpiechu błędne decyzje, spadek efektywności i wydajności w pracy, niezadowoleni klienci, koszty wypadków przy pracy, zastępstw nieobecnych pracowników, selekcji, naboru, szkolenia i przygotowania zawodowego nowych pracowników lub kierowników zatrudnianych na miejsce tych, którzy odeszli – to tylko przykłady kosztów, jakie mogą być spowodowane przez niepotrzebny stres w miejscu pracy.

Osoby z grup ryzyka
Poziom odczuwanego stresu może być różny u różnych osób. Posiadanie wrodzonych cech temperamentu, pewnych cech osobowości, ale także odpowiedniej wiedzy i umiejętności zawodowych oraz wsparcia w przełożonych i innych pracownikach może obniżać poziom stresu. Z kolei ich brak może powodować wzrost poziomu stresu wśród osób zatrudnionych w danym przedsiębiorstwie.
Szczególnie wysoką podatność na stres zawodowy przejawiają osoby, których zdolność radzenia sobie z wymaganiami zawodowymi jest obniżona z powodu:

• młodego wieku,
• krótkiego stażu pracy,
• predyspozycji niedopasowanych do wykonywanych obowiązków (np. ostrości wzroku, słuchu, zdolności manualnych, refleksu), zdolności (np. humanistycznych, artystycznych, technicznych, urzędniczych), wykształcenia lub doświadczenia zawodowego,
• wrodzonej wrażliwości na bodźce, dużej lękliwości,
• dużego zaangażowania w sprawy zawodowe, dążenia do osiągnięć, wysokiego poziomu aspiracji, potrzeby kontroli, niecierpliwości, pośpiechu i rywalizacji z innymi,
• podeszłego wieku,
• problemów pozazawodowych, np. urodzenia dziecka, rozwodu, choroby w rodzinie.

Osoby te mogą wymagać czasowo indywidualnego podejścia i zlecania im obowiązków dostosowanych do ich aktualnej sytuacji życiowej.

mgr Robert Gorczyca
ekspert prawa pracy
prawnik, specjalista ds. BHP
inspektor ochrony przeciwpożarowej