Paliwa i oleje

Spośród olejów klas lepkości: SAE 15W-40, SAE 10W-40 i SAE 5W-40 – te ostatnie gwarantują najlepszą zdolność do uruchamiania silnika w niskich temperaturach. Zastosowanie syntetycznych olejów bazowych przy ich produkcji pozwala na ich używanie w trybie serwisów wydłużonych, co przez wiele lat pozycjonowało oleje tej klasy w segmencie premium.

Wydaje się jednak, że szczyt popularności olejów klasy SAE 5W-40 stosowanych do silników samochodów osobowych miał miejsce ponad dekadę temu. W ciągu ostatnich kilkunastu lat przesunęły się one z pozycji produktów premium na pozycję podstawowych, aspirując do zajęcia miejsca okupowanego wcześniej przez oleje o lepkości SAE 10W-40. W artykule postaramy się wyjaśnić różnice pomiędzy olejami klasy SAE 5W-40 dostępnymi na rynku kiedyś i dzisiaj oraz ich zastosowaniami. Bezpośrednią przesłanką powstania publikacji są nieścisłości pojawiające się w zapytaniach użytkowników, wynikające prawdopodobnie z nieznajomości zmian ewolucyjnych, jakie nastąpiły w tej grupie produktów w ostatnich latach. 
Do roku 2004, czyli do czasu pojawienia się specyfikacji jakościowej ACEA 2004, oleje SAE 5W-40 spełniały lub przewyższały wymagania ogromnej większości producentów samochodów. Występowały wtedy najczęściej w dwóch wersjach: jako oleje ogólnego przeznaczenia, w domniemaniu – do silników benzynowych, oraz jako oleje przeznaczone do silników Diesla, najczęściej wyposażonych w turbosprężarkę. Pierwsze z nich charakteryzowały się jakością A3, a drugie jakością B4, wg wymagań specyfikacji ACEA z roku 2002, która dokonywała wyraźnego podziału wymagań dla olejów do silników benzynowych i do silników Diesla samochodów osobowych. Wg klasyfikacji jakościowej API pierwsze z nich najczęściej były klasyfikowane jako oleje klasy API SL/CF, a drugie jako oleje klasy API CF. Do roku 2004 elitę w klasie SAE 5W-40 stanowiły oleje spełniające normę VW 505.01, co wielu producentów podkreślało w nazwach produktów. 

Konsekwencje specyfikacji ACEA 2004
W przełomowym roku 2004, wraz z pojawieniem się specyfikacji ACEA 2004, likwidacji uległy osobne wymagania dla olejów do silników benzynowych samochodów osobowych i do silników Diesla, pojawiły się również wymagania dla olejów o obniżonej zawartości SAPS (skrót od: siarka, fosfor, popioły siarczanowe), a OEM-y (producenci samochodów), mając na uwadze wpływ oleju na zużycie paliwa, zaczęły rekomendować oleje o lepkości SAE 5W-30 na wymiany serwisowe. Spośród trzech nowych klas jakościowych dla olejów silnikowych (C1, C2, C3), wprowadzonych w specyfikacji ACEA 2004, ze względu na wymagania wobec energooszczędności, tylko jedną mogły spełniać oleje klasy SAE 5W-40. Konsekwencją zmian wywołanych specyfikacją ACEA 2004 było pojawienie się na rynku olejów klasy SAE 5W-40 o obniżonej zawartości SAPS, charakteryzowanych za pomocą klasy jakościowej ACEA C3. Przy czym aż do wprowadzenia w 2008 roku wymogów wobec minimalnej wartości całkowitej liczby zasadowej (TBN) dla klasy ACEA A3/B4 oleje klasy ACEA C3 mogły być oznaczane również jako oleje klasy ACEA A3/B4. Zatem aż do końca roku 2012 na rynku dostępne były oleje o lepkości SAE 5W-40 zarówno o jakości ACEA A3/B4, ACEA C3, jak i o jakości kombinowanej: A3/B4, C3. Jako że dostępne na rynku oleje SAE 5W-40 klasy C3 charakteryzują się wartością całkowitej liczby zasadowej niższą od 10 mg KOH/g, deklaracja łącznej jakości ACEA A3/B4 i C3 na jednym produkcie od roku 2013 formalnie nie jest możliwa. 

C4 – nowa klasa jakości w specyfikacji ACEA
Ostatnim istotnym etapem rozwoju olejów w klasie SAE 5W-40 było wprowadzenie w 2008 do specyfikacji ACEA klasy jakości C4, której wymogi są możliwe do spełnienia w lepkości SAE 5W-40, jakkolwiek udział rynkowy olejów o lepkości SAE 5W-40 i jakości ACEA C4 można uznać za marginalny. Niemniej rok 2004 należy postrzegać jako początek końca rozwoju technologicznego olejów silnikowych w klasie SAE 5W-40 i początek ekspansji olejów silnikowych w klasie SAE 5W-30. 
Jako że od roku 2004 upłynęło 15 lat, to biorąc pod uwagę, że średni wiek samochodu w Polsce wynosi 13 lat, należy przypuszczać, że wiele z nich, wyprodukowanych już w czasie obowiązywania wymagań ACEA 2004 lub nowszych, wymaga stosowania olejów klas SAE 5W-40 i SAE 5W-30, co zresztą znajduje swoje uzasadnienie we wzrastającym udziale syntetycznych olejów silnikowych do samochodów osobowych w Polsce raportowanym przez organizację POPIHN1. W przypadku olejów o lepkości SAE 5W-40 najbardziej rygorystycznym poziomem jakości są normy ustanowione przez Mercedesa, a ogromną większość olejów w klasie SAE 5W-40 można pogrupować, przyjmując za kryterium spełnienie wymagań jednej z wymienionych norm: 229.3, 229.5, 229.31 lub 229.51. 
Normy 229.3 i 229.5 oznaczają wymagania dla olejów do samochodów z silnikami benzynowymi i Diesla sprzed obowiązywania normy emisyjnej Euro 4 i niektórych nowszych samochodów z silnikami benzynowymi. Normy 229.31 i 229.51 oznaczają wymagania wobec olejów głównie dla silników wysokoprężnych spełniających normy emisyjne Euro 4 i Euro 5 (silniki z filtrami cząstek stałych), ale mogą być stosowane w silnikach benzynowych. W momencie pojawienia się na rynku olejów o obniżonej zawartości SAPS, przeznaczonych głównie do silników samochodów z filtrami cząstek stałych, nie było jasne, czy oleje takie można stosować zamiast olejów o tradycyjnej zawartości SAPS. Po ponad 10 latach obecności olejów o obniżonej zawartości SAPS na rynku nikt nie ma wątpliwości, że olej o jakości MB 229.51 i OEM-ów powiązanych może jako jeden być stosowany w miejsce wszystkich innych (za wyjątkiem olejów o jakości ACEA C4) olejów SAE 5W-40 dostępnych na rynku. 

Tabela 1. Wybrane wymagania wobec fizykochemii dla różnych olejów silnikowych klasy SAE 5W-40 dostępnych na rynkua

Tabela 2. Typowa konfiguracja jakościowa olejów SAE 5W-40 dostępnych na rynku

Różnice fizykochemiczne olejów różnych klas
Kluczowe różnice w fizykochemii pomiędzy wymaganiami wymienionych norm MB przedstawiano w tabeli 1. Ze względu na niższą odparowalność oleje klas 229.5 i 229.51 należy uznać za bardziej zaawansowane technologicznie i trwalsze, co przekłada się na dłuższą zdolność do ochrony silnika w porównaniu odpowiednio z olejami klas 229.3 i 229.31. Zestawiając ceny olejów SAE 5W-40 dostępnych na rynku, warto zatem zwrócić uwagę, czy porównujemy oleje o tej samej, czy różnej specyfikacji MB. 
Poziomy jakości olejów SAE 5W-40 wg norm innych OEM korespondujące najczęściej z normami Mercedesa MB 229.5 i MB 229.51 przedstawiono w tabeli 2.
Warto podkreślić, że dwa istotnie różne typy olejów są charakteryzowane tymi samymi normami wg API i Renault. Należy również dodać, że od kilku lat klasa jakości API CF ma w klasyfikacji API status „nieaktywny” (obsolete), nie ma zatem możliwości testowania nowych formulacji olejów na zgodność z jej wymaganiami, toteż w opisach wielu olejów w klasie SAE 5W-40 klasa ta nie jest dłużej deklarowana. Również od kilku lat Volkswagen dla nowych formulacji olejów przestał wydawać aprobaty na kombinację klas jakościowych: 502.00/505.00/505.01 – możliwe jest tylko pozyskanie aprobaty na kombinacje: 505.00/505.01 lub 502.00/505.00 Nie należy się zatem dziwić brakowi oznaczeń 502.00 na olejach SAE 5W-40 do samochodów z pompowtryskiwaczami.
O wspomnianym na wstępie słabnącym znaczeniu rynkowym olejów w klasie SAE 5W-40 świadczy zainteresowanie ich producentów pozyskiwaniem formalnych aprobat OEM. W tabeli 3 zestawiono liczbę aktywnych aprobat Mercedesa na omawiane w publikacji klasy jakościowe wraz z udziałem procentowym olejów w klasie SAE 5W-40 pośród nich. 
Najwięcej producentów olejów decyduje się inwestować w rozwój i aprobować swoje produkty w zakresie najbardziej zaawansowanej klasy jakości: MB 229.51. Z kolei na aprobowanie produktów w zakresie normy MB 229.5 decyduje się blisko połowa tych producentów, którzy zdecydowali się na zgłoszenie do certyfikacji produktu o jakości MB 229.51. Przy czym pośród zaaprobowanych w zakresie MB 229.51 olejów te klasy SAE 5W-40 stanowią tylko 20%. Podobną obserwację można poczynić podczas analizy listy olejów formalnie zaaprobowanych przez GM w zakresie normy Dexos 2 – tylko 27% spośród nich stanowią oleje w klasie lepkości SAE 5W-40.

Tabela 3. Udział olejów klasy SAE 5W-40 pośród olejów aprobowanych przez OEMa, 

Jakość produkcji olejów SAE 5W-40
W przypadku wyboru oleju SAE 5W-40 należałoby się zastanowić również nad jakością jego wykonania, produkcji. Na etapie analizy etykiety warto rozróżnić, czy olej jest formalnie aprobowany przez producenta samochodu, czy tylko spełnia wymagania normy OEM. W przypadku jakości wg norm Mercedesa jakość olejów aprobowanych jest opisywana np. jako „MB-Approval 229.51”, a jakość olejów, które spełniają wymagania, odpowiednio jako: „MB 229.51”. Dodatkowo na opakowaniach takich olejów może być zamieszczany kod QR, który pozwala na weryfikację aprobaty produktu. 
Wysoką jakość wykonania gwarantują producenci deklarujący zgodność swojej produkcji z wymaganiami branżowego systemu zarządzania jakością podczas opracowywania, produkcji i wprowadzania na rynek olejów silnikowych o nazwie EELQMS2. Ich lista znajduje się pod adresem: www.sail-europe.eu/registrations/lubricant-marketers. Od niedawna zawarta jest na niej również informacja o markach produktów produkowanych w zgodzie z wymaganiami EELQMS. Produkty firm znajdujących się na tej liście sygnatariuszy są badane w sposób niezależny i wyrywkowy na zgodność z wymaganiami klas jakościowych zawartymi na ich etykietach, co zwiększa prawdopodobieństwo zakupu produktu wykonanego rzetelnie. Od niedawna producenci tego typu olejów mogą, choć nie muszą, umieszczać logo EELQMS (rysunek) na etykietach swoich produktów, co znacznie ułatwia identyfikację tego typu olejów na półkach sklepowych. 

Rys. Logo (wersja pełna i wersja skrócona), jakim mogą być oznaczane oleje, których producenci deklarują zgodność z wytycznymi systemu zarządzania jakością EELQMS

Udział rynkowy olejów silnikowych do samochodów osobowych o lepkości SAE 5W-40 w Europie w najbliższych 5 lat prognozowany jest na poziomie 5-10%, więc jest on znacznie niższy tych przewidywanych dla klasy SAE 5W-30. Wśród olejów 5W-40 uniwersalny charakter i najszersze zastosowanie ma olej o profilu jakościowym opartym o normę Mercedesa MB 229.51. Ze względu na zmiany wymagań wobec klas jakościowych wprowadzone przez OEM-y i organizacje branżowe w latach 2004-2018 nie należy oczekiwać dostępności w ofertach renomowanych firm olejowych olejów w klasie SAE 5W-40 z deklaracją spełniania jakości: API SN/CF, ACEA A3/B4, C3, VW 502.00/505.00/505.01. Przy czym oleje o konfiguracji: API SN, ACEA, C3, VW 505.00/505.01 z pewnością zaspokajają wymagania określone w poprzedni sposób. 

Piotr Niemiec
LOTOS Oil Sp. z o.o.